qarşılamağa getməli idim. Tələsik pilləkənlərdən aşağı endim.
Faytona minib, səsli-küylü
limana yollandım.
Əmim gerçəkdən hörmətli bir kişi idi. İran şahı Nəsrəddin böyüklük göstərərək ona
“imperatorluq şiri” fəxri adını vermişdi. Həmin gündən bəri də kimsənin əmimə başqa bir
şəkildə müraciət etməsinə izn verilmirdi. Onun üç arvadı, çoxlu nökərləri, Tehranda bir
sarayı və Mazandaranda da ucsuz-bucaqsız torpaq sahələri və malikanələri vardı.
Arvadlarından ən cavanı Zeynəbin xəstə olduğuna görə o Bakıya gəlirdi.
Zeynəbin on
səkkiz yaşı hələ tamam olmamışdı. Əmim onu o biri arvadlarından çox istəyirdi. Yazıq
Zeynəbin uşağı olmurdu. Əmim də nəslini davam etdirmək üçün ondan bir oğlan uşağı
istəyirdi. Zeynəbə nə Kərbəla dərvişlərinin tilsimləri, nə Məşhədli bilicilərin ovsunları, nə
də eşq sənətində təcrübəli Tehran qoca qarılarının xeyri dəymişdi. Hətta bu məqsədlə
Həmədana da getmişdilər. Orada qırmızı daşdan yonulmuş sirli baxışı olan böyük bir şir
heykəli vardı. Kim bilir bu heykəl nə zamansa hansı unudulmuş krallar tərəfindən
qoyulmuşdur. Əsrlərdən bəri qadınlar karvan kütləsi halında onu ziyarət edirdilər. Şirin
qocaman sifətini öpür, sonra da hamilə olub ana olacaqları günləri
ümidlə gözləməyə
başlayardılar. Zavallı Zeynəbə o Şiri ziyarət etmək də bir fayda verməmişdi. Ona görə də
onlar indi Bakıya gəlirdilər. Onlar buradakı həkimlərin əzəmətindən kömək umurdular.
Zavallı əmim Bakıya gələrkən yaşlı və sevmədiyi arvadlarını da gətirmək
məcburiyyətində qalmışdı. Çünki ənənə belə əmr edirdi: “Bir, iki, üç, hətta dörd arvad ala
bilərsən. Amma onların hamısına bərabər münasibət bəsləmək şərtilə”. Arvadlara eyni
münasibət isə Bakıya gələrkən hamısını yanında aparmaq deməkdir. Qanuna görə
bunların mənimlə heç bir əlaqəsi yox idi. Qadın qisminin yeri sarayın daxili sakitliyidir:
yəni iç hissəsidir. Ədəbli kişi qadınlarla danışmaz, onların arxasınca
qaçmaz və onlara
salam da yollamazdı. Qadın qismi kişinin sadəcə kölgəsidir. Hətta kişilər o kölgədə
özlərini xoşbəxt hiss edirlər. Bu da doğru və ağıllı bir işdir. Bizim məmləkətdə bir söz
vardı: “yumurtada qıl, qadında ağıl” olmaz. Ağlı başında olmayan yaranmışlar da daimi
nəzarətdə olmalıdırlar ki, özlərinin və ətraflarındakıların başlarına bəla gətirməsinlər.
Məncə, bu çox ağıllı qaydadır.
Kiçik gəmi körpüyə yan aldı. Sinələri tüklü, dənizçilər gəmidən körpüyə nərdivan
endirdilər. Gəmidəki sərnişinlər: ruslar,
ermənilər, yəhudilər torpağa ayaq basmağa elə
tələsirdilər ki, elə bil hər dəqiqə onlar üçün qiymətli idi. Əmim gəmidən hələ çıxmırdı. O,
həmişə deyərdi ki, “tələsik iş şeytan işidir”. Ancaq gəmidəki bütün sərnişinlər gəmini tərk
edəndən sonra “imperatorluq şiri”nin yaraşıqlı gövdəsi göyərtədə göründü. Onun
əynində ipək yaxalı bir libas, başında qara rəngli balaca bir xəz papaq, ayaqlarında isə
yüngül başmaqlar var idi. Onun sıx-tüklü saqqalı ilə dırnaqları xınalı idi. Bu adət min il
əvvəl İman Hüseynin haqq dini uğrunda tökmüş olduğu qanın xatirəsini anmaq əlaməti
idi. Əmimin yorğun balaca gözləri vardı, yavaş-yavaş hərəkət eləyirdi. Onun ardınca
həyəcanları açıqca duyulan, təpədən dırnağa
qədər qara çarşablara bürünmüş, əmimin
arvadları gəlirdilər. Onların dalınca da xədimağalar gəlirdilər. Xədimağalardan biri ağıllı
simaya malik idi. ikincisinin sifəti qurumuş bir kərtənkələni andırırdı, üçüncüsü isə
balacaboy, amma öz ağasının namusu və şərəfinin qarovulçusu olmaqdan qürurlanan bir
adam idi.
Əmim yavaş-yavaş nərdivandan endi. Mən onu qucaqladım və ehtiramla onun sol
çiynini öpdüm – əslində xalq arasında belə bir şeyə ehtiyac yox idi. Arvadlarına da heç
5
gözucu da baxmadım. Biz faytona mindik. Əmimin arvadları ilə xədimağaları qapalı
faytonlarla bizim arxamızca gəlirdilər. Dəstəmizin möhtəşəm görünməsi üçün Bakı əhli
əmimin zənginlik və əzəmətinə heyran qalsın deyə faytona sahil yolundan sürməsi üçün
faytonçuya əmr verdim.
Nino da bulvarda dayanıb, gülər gözləri ilə mənə baxırdı. Əmim isə alicənablıqla
saqqalını sığallayaraq şəhərdə təzə nə xəbər olduğunu soruşdu.
Mən ona yeni bir xəbər
olmadığını dedim. Çünki vəzifəmin söhbətə xırda lazımsız xəbərlərlə başlamaq və
gerçəkdən lazımlı olan xəbərlərə daha sonra keçməli olduğunu bilirdim. “Dadaş bəy
keçən həftə Axundzadəni bıçaqlayaraq öldürdü. Axundzadə səkkiz il əvvəl Dadaş bəyin
arvadını qaçırdığı üçün təhlükənin hələ sovuşmadığını bilə-bilə şəhərə qayıtmışdı.
Axundzadə, şəhərə qayıdan gün bıçaqlandı. İndi polis Dadaş bəyi axtarır. Amma onu
polis tapa bilməyəcək. Baxmayaraq ki, hamı Dadaş bəyin Mərdəkanda olduğunu bilirdi.
Çünki ağlı başında olan kişilər Dadaş bəyin çox düz hərəkət etmiş olduğunu söyləyirlər.
Əmim sözlərimi başı ilə təsdiqləyib dedi:
- Bəli, Dadaş bəy düz etmişdir.
Daha nə yeni xəbərlər vardır? Bəli, ruslar Bibiheybətdə yeni neft yataqları tapmışlar.
Dənizin bir qismini təmizləyib neft axtarışına başlamaq üçün Nobel firması böyük birp
alman maşını gətirtmişdilər. Əmim heyrət içində idi: “Allah, Allah!” deyərək üzgün bir
tərzdə dodaqlarını tərpətdi.
- Evimizdə isə hər şey öz qaydasındadır. Allah izn versə bir həftəyə qədər gimnaziyanı
bitirəcəyəm” - dedim.
Danışmağa
davam etdim, yaşlı əmim də məni diqqətlə dinlədi. Nəhayət faytonumuz
evimizə yaxınlaşanda mən gözlərimi yan tərəfə zilləyib sözarası dedim:
“Rusiyadan Bakıya adlı-sanlı bir həkim gəlib. Deyirlər ki, o, çox zəngin biliyə malikdir.
Adamın üzünə baxan kimi onun keçmişini və hal hazırdakı vəziyyətini xəbər verir.
Darıxdığı üçün əmimin gözləri yarı qapalı idi. Tamamilə laqeyd tərzdə əmim o müdrik
həkimin adını soruşdu. Mənim söylədiklərimdən əmimin məndən çox məmnun qalmış
olduğunu anladım. Çünki bütün bunlar bizdə əxlaqın və alicənab tərbiyənin əlamətləri
sayılırdı.
II
Düm-düz dama yumşaq, rəngarəng və üzərilərində cürbəcür naxışlar
olan Qarabağ
xalıları sərilmişdi. Axşam üstü xalıların üstündə atam, əmim və mən bardaş qurub
oturduq. Bizim arxamızda əllərində fənər tutmuş xidmətçilər dayanmışdılar.
Qabağımızdakı xalının üzərinə sərilmiş süfrə isə hər cür şərq yeməkləri ilə dolu idi: Ballı-
badamlı çörəklər, şəkərləndirilmiş meyvələr, kabab, bişmiş toyuq və kişmişli plov.
Əvvəllər də olduğu kimi atamla əmimin incəliklərinə heyran idim. Onlar sol əllərini
tərpətmədən sağ əlləri ilə lavaşdan kəsib içinə ət doldurub, dürmək düzəldərək ağızlarına
qoyurdular. Əmim çox incəliklə sağ əlinin üç barmağını buğlanan yağlı plovun içinə saldı,
və bir az plov götürdü. Onları küftə kimi yumurlayıb, bir düyünü belə yerə salmadan
ağzına qoydu.
Çəngəl, bıçaqla yemək vərdişlərində ruslar bilmirəm nədən bu qədər öyünürlər.
Hətta ən
axmaq adam belə, bir ay ərzində bu cür yemək tərzini öyrənə bilər. Şəxsən mən çəngəl,
6