Əlimiz çatan, ünümüz yetən vətən Mürşüdova Ulduz Bəşir qızı Fil.ü. f d. dosent
Yüklə 55,91 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Azərbaycan folkloru antologiyası XVIII cild- Şəki folkloru III cild
- Pəhləvanlarla bağlı əhvalatlarda
- Məişətlə bağlı nağıllar
- Lətifələr bölməsində Kişilərlə bağlı yaradılan lətifələr
- Zarafatda zəka
| Əlimiz çatan, ünümüz yetən vətən Mürşüdova Ulduz Bəşir qızı Fil.ü.f.d. dosent “Folklorşünaslıq və el sənətləri” laboratoriyasının rəhbəri AMEA ŞREM Açar sözlər: tapmacalar, atalar sözləri, əfsanə, millilik, nağıl, xalq müdrikliyi, Azərbaycan dünyanın ən qədim yaşayış məskənlərindən biri olduğu təsdiqlənib və bu torpaqlarda yaşayan xalq həmin ərazinin aborigenləridir. Ölkənin qədim yaşayış məskənlərindən biri olan Şəki, Dünya Tarixi Şəhərlər Liqasının siyahısına salınmışdır və qlobusun 78 şəhəri içərisində qədim insan məskəni kimi tanınaraq qoruq şəhər elan edilmişdir. Şəki həm də, 2012-ci ildə Türksoyun yekun rəyinə əsasən, türk dünyasının qeyri-maddi mədəni irs paytaxtı seçilmişdir. Vətənimizin varlığını anlatmaq üçün çoxlu sahələr vardır, ancaq mədəniyyətimizin və cəmiyyətimizin əsl təsvirini şifahi söhbətə əsaslanan folklor örnəkləri vasitəsi ilə müəyyən etmək daha düzgün yoldur. Folklor kollektiv mədəniyyətin müxtəlif icmalar arasında paylanmasıdır və bu icmaların problemləri, narahatlıqları xalq bədii söz yaradıcılığında öz əksini tapmışdır. Şəki, Azərbaycanın mədəniyyət mərkəzlərindən biri kimi, öz tarixi abidələri, zəngin mədəniyyəti və adət-ənənələri ilə folklorşünasların, etnoqrafları, arxeoloqların, antropoloqların diqqətini özünə cəlb etmişdir. Belə qədim mədəniyyəti olan ərazinin zəngin folklor yaddaşının yazıya köçürülməsi folklor fədailərinin qarşıya qoyduqları məqsədlərdən biridir. Hal-hazırda şəhər və onun ətraf kəndlərinin şifahi söz yaradıcılığı örnəklərinin toplanması, tədqiqatı və nəşr etdirilməsi sahəsində bir-sıra təqdirəlayiq fəaliyyətlər həyata keçirilir. “Azərbaycan folkloru antologiyası silsiləsindən nəşr etdirilən, “Azərbaycan folkloru antologiyası XVIII cild- Şəki folkloru III cild”, (Bakı 2009), adlı kitab belə fəaliyyətlərdən biridir. Bu kitabda qələmə alınmış folklor örnəklərini toplayan, tərtib edən AMEA Folklor institutunun baş elmi işçisi Hikmət Əbdülhəlimovdur. Elatın milli söz xəzinəsini öz varislərinin qarşısına çıxaran və ona yeni həyat verən Hikmət Əbdülhəlimov uzun illərdir ki, bu şərəfli işlə məşğul olur. Kitab qiymətli və zəngin xalq yaradıcılığının müxtəlif növ və janrları ilə zəngindir və saysız-hesabsız nümunələri özündə əks etdirir. Müəllif, bölgəni qarış- qarış gəzmiş, bədii söz yaradıcılığı örnəklərini söyləyicilərdən toplamış, müdrik ağsaqqal və ağbirçəklərimizin gələcək nəslə miras qoyduğu öyüd və tövsiyyələrini bir araya gətirmişdir. Kitabda qələmə alınan örnəklər, əcdadlarımızın yaşadıqları ərazilərdəki ruhları, ideyaları, özünüdərk kimi ali hissləri, duyğuları ilə qidalanmış və əməl-ərsəyə gəlmişdir. Ərazidə yaşayan insanların məskunlaşdıqları yerlərə sadiq olmaları ilə bağlı çoxlu deyimlər, bu ərazilər uğrunda canlarından keçməyə hazır olan igid və pəhləvanların sərgüzəştləri haqqında yaradılan əfsanə və nağıllar öz rəngarəngliyi ilə diqqəti cəlb edir. Vətən, yurd yeri, ana torpaq, adət- ənənələrimiz kimi ideyalar qədim əcdadlarımızdan bizə miras qalan müqəddəs ifadələrdir. Bu torpaqlarda ulularımızın məzarları var və onlar öz bədənləri vasitəsi ilə ona güc, həyat verib yaşadırlar. İgid vətən oğullarının cəsur ürəkləri torpağa qarışıb öz mərd, polad kimi əyilməz qüruru ilə döyünməkdə davam edir. Bu döyüntülər xalq ədəbiyyatı örnəklərində təsvir edilən nəhəng dağların nəfəsində, küləklərin vıyıltısında, çayların şırıltısında, torpağın bəhrəsində, daşların gurultusunda simvolik olaraq ifadə edilir. Kitabda işıq üzü görən nümunələrin dilində sadə xalq dilinin şirinliyi, bölgə dialektinə məxsus ifadə tərzləri olduğu kimi verilmişdir ki, bu da müasir folklor örnəklərinin nəşri sahəsində mühüm məsələdir. Qələmə alınan örnəklərin məhz Şəki ərazisində həyata vəsiqə aldığı hər cümləsində, kəlməsində, ifadə vasitələrində və toponomoyasında hiss edilir.
Tarixi şəxsiyyətlər haqqında yazılmış rəvayət, əhvalat və nağıllar ilk dəfə bu kitabda öz əksini tapmışdır. Şəki xanı İsmayıl xan zülmkar və öz xalqına qarşı qəddar bir sima kimi təqdim edilir. O zor gücünə öz hərəmxanasına qadın və qızlar gətirir, bu zaman, hətta evli qadınları da ərlərinin əlindən almaqdan çəkinmirdi.(s.106) “Cəza eyvanı” İsmayıl xan zalımlığının şahidi idi, qəzəbləndiyi insanı həmin balkondan atdıraraq qətlə yetirirdi. Öz nəfsinin qurbanı olan İsmayıl xan, xanımını əlindən alaraq saraya gətirdiyi Şəmsəddin bəyin qardaşı Sədrəddin bəy tərəfindən qətlə yetirilir. Şeyx Şamil, onun həyat yoldaşı azərbaycanlı gözəl Kərimət xanım (Hacı Çələbi xanın nəticəsi), oğlanları Qazi Məhəmməd, onlarınin həyatı və fəaliyyəti ilə bağlı maraqlı əhvalatlar təqdim edilir. Şeyx Şamilin naibi Hacı Muradın Nuxada (Şəkidə) son günləri, iki dostun arasında yarana düşmənçiliyin səbəbi, Hacı Muradın Şəkidəki əsirlik həyatı, qaçmağa çalışması, uzun müddət ələ keçməməsi üçün döyüşməsi və öldürülməsi ilə bağlı xalq arasında şifahi olaraq danışılan hadisələr, sadə dillə nəql edilir.(s.110). Hacı Çələbi xanın nəsli ilə bağlı nəşr edilən materiallar tədqiqatçılar üçün məxəz ola bilər. Məhşur aşıq Molla Cümənin öldürülməsi ilə bağlı məlumat da ilk dəfə bu kitabda verilmişdir. Topal Teymur, Öryət kəndi, şəkili real igid pəhləvanlar, onların güclü idmançı bacarıqları bölgədə çox sevilə-sevilə danışılan rəvayətlərdir. Bu materiallar bir də sübut edir ki, ərazidə yaşayan igidlər tez-tez idman yarışları keçirir, qaliblərə ənam və qızıl pul verilirdi. Lakin onların, pəhləvan adı alması üçün müxtəlif imtahanlardan keçməsi, liderlər tərəfindən ağır sınaqlara çəkilməsi adəti var idi. Kitabda nəşr etdirilən nağıllarda xeyirxahlıqla bədxahlıq, mərdliklə namərdlik, hiyləgərliklə səmimilik arasında mübarizə gedir və sonda müsbət qüvvələr qalib gəlir. Kitabda heyvanlarla bağlı nağıllar da öz süjet xəttinə, mövzu və ideyasına görə diqqəti cəlb edir. Heyvanlar tayfa-sürülər şəklində yaşayır və danışırlar. Bir çox nağıllarda heyvanlar başqandırlar, güclüdürlər, totem və rəmzlər onların
üzərində cəmlənib. Bu əhvalatlarda biz bir çox heyvanları kainatın və insan nəslinin yaradıcısı kimi təsvir edildiynin şahidi oluruq. Onlar sərbəst olaraq hiyləgər kimi əhvalatlara girir və mədəniyyət daşıyıcılarıdırlar. Qədim insanın təxəyyülünə görə insanla heyvan arasında bölgü yoxdur. Heyvanlar həm özləri arasında, həm də insanlarla danışırlar. “Atalar sözləri və məsəllər” (69-77) bölməsində verilən nümunələrdə ifadə edilən müdriklik və praktiklik min illərdir ki, insanlara öz sosial həyatında qarşılıqlı münasibətləri həyata keçirməkdə bələdçilik edir. Bu atalar sözləri gündəlik təcrübənin və bütün insanların müşahidəsinin nəticəsi kimi yığcam və mənalı dilin məhsuludur. Bu dil məhsulları asanlıqla yaddaşlarda yaşayır, danışığı effektiv etmək üçün ritorik və şifahi nitq zamanı istifadə edilir. Baxmayaraq ki, bu müdrik ifadələrin bir-çöxu hələ insanların elm almadığı, məktəblərin mövcud olmadığı zamanların məhsuludur, bu gün inkişaf etmiş texnologiya əsrində də öz aktuallığını və tərbiyəvi, praktiki tövsiyə əhəmiyyətini itirməyib. Araşdırmalar göstərir ki, atalar sözləri ən inkişaf etmiş mədəniyyətlərdə belə mövqeyini ən yüksək məqamda saxlayır. “Araz aşığından, Kür topuğundan” olan dədələrimiz(s.69) öz yaşam praktikasında “halalın azının haramın çoxundan daha dözümlü olması”, “haramın başı dağ boyda olsa da, kökünün qıldan nazik(s.72) və zəifliyini kəşf edərək gələcək nəslə tövsiyyələr və məsləhətlər miras qoymuşlar. Kitabda işıq üzü görən atalar sözlərinin tədqiqatı göstərir ki, onlar xalq arasında müəyyən tətbiqə malikdirlər, onlardan gənc nəslin fikirləşməsi və həyatda yaşayıb mübarizə aparmaq təcrübələrini öyrənməsi üçün geniş istifadə edilmişdir, intellektin və mədəni səviyyənin yüksəlişilərində, ruhi xəstəlikdə, mədəni mövzularda, fərqli əqli proseslərdə, atalar sözləri cəmiyyətdə sosial işçilərin, müəllimlərin, məruzəçilərin strategiyalarına daxil edilmişdir və hətta siyasətçilər tərəfindən təbliğat aləti kimi atalar sözlərinin qabaqcadan düşünülmüş formalarından istifadə edilmişdir. Regiondan qələmə alınan atalar sözləri həyat qanunlarını diqtə edir:”Quyunu boyuna görə qaz ki, özün düşsən çıxa biləsən”.
Atalar sözlərində:
müqayisələr “insanın da meyvə kimi kalı olur”, “bayquş kimi neyvət”,
təkrarlar “ata haqqı, tanrı haqqı”, , “doymə taxta qapımı, döyməyim qızıl qapını”, “ərim ər olsun, kol dibi evim olsun”,
fayda, başda ağıl olmasa”,
ritmik “yaz əkinçi, qış dilənçi”,
paralelizm “evin anası evin dayağı, elin anası elin dayağı”,
metafora “qız qızıl alma, qızı gözdən salma “oğul meyvədir, atası bağban”, Kitabın Tapmaca bölməsində qələmə alınan örnəklər onu yaradan xalqın təfəkkürü yüksək inkişaf etmiş olduğunu sübut edir. Biliklərə yiyələnmək, həqiqətlərdən xəbər tutmaq, bir çox həyat hadisə və faktlarının görünən və görünməyən cəhətlərini bədii şəkildə obrazlaşdırmaq yolu ilə yaranan maraqlı janrlardan biri olan tapmacalar yalnız əylənmək üçün deyil, eyni zamanda təfəkkürün inkişafı üçün də əhəmiyyətlidir. Tapmacalar Azərbaycan folklorunda geniş mövcud olmuş və inkişaf etmiş janrlardan biridir. Kitabda nəşr etdirilən əcdadlarımızın tapmaca yaradıcılığı nümunələri, onların təbiət, əşya və hadisələrə şüurlu münasibəti, problemlərin mahiyyətinə varmaq qabiliyyəti, əhvalatların baş vermə səbəbləri, mənşəyi və tərkibi haqqında müəyyən biliklərə malik olduğunun bariz nümunəsidir. Xalq nağıllarımızda padşahlıqların bir-birilərini tapmaca, bulmaca, bilməcələr vasitəsi ilə imtahana çəkməsi, sınaqdan yaxşı çıxmayan məmləkətin hətta döyüşsüz təslim olması hələ qədim mədəniyyətimizdə təfəkkürə nə qədər önəm verməsi diqqətimizi cəlb edir. Kitabda sadə, bəsit tapmaca nümunələri nəşr etdirilmişdir: Sadə, bəsit tapmacaların cavabı asanlıqla tapılır və bunun üçün çox bilik və vərdişlərə sahib olmaq vacib olmur. Bu tip tapmacalar kiçik yaşlı uşaqlarının təfəkkürünün inkişafına təkan verən vasitələrdir. Folklor həqiqəti obrazlı, bədii və şişirdilmiş formada əks etdirir. Orada həm gerçəklik, həm də fantastika var, çünki həqiqəti yazarkən uydurmalar onu xoş sonluğa aparır və xalq ədalətin, xeyirxahlığın qalib gələcəyinə inanmışlar; Bu gün əhvalatlar əfsanə, mif, rəvayət olaraq qəbul edilsə də, hər şeyin tərkibində atalarımızın tarix həqiqətləri ehtiva etmişdir. Xalq zehni möhtəşəm mədəniyyət yaratmışdır və günümüzün sivilizasiyaları buna "fantastika, əfsanə, fantaziya, folklor" kimi adlar vermişdir. Kitabda çəşr etdirilən nağıl qəhrəmanlarının başına gələn hadisələr adi məişət xarakterli, yaxud mistik, qorxulu, fəlakətlərlə müşayət olunur. Xalq nağıllarının tərtibatında konfliktlər insan insan, insan təbiət, insan cəmiyyət, insan sehirli qüvvələr, insan şər qüvvələr arasında inkişaf edir.
ağsaqqallar haqqında xalq tərəfindən yaradılan və mədh edilən əhvalatlar öz əksini tapır. Bu nağıllarda bəzən qəhrəmanlar şişirdilmiş şəkildə təsvir edilir və onlar həmişə düşmənlərindən daha mərd, qorxmaz və cəsur olurlar. Xalq bu yolla düşmənlərdən qorunma yollarını öz gənc nəslinə öyrədir.
Bu nağıllar real həyat və insanlar haqqındadır və onlar öz ağlı və fərasəti ilə problemlərini həll edirlər. Bu növ Azərbaycan nağılları təkərləmə ilə başlayır
tapmışdır. Bu istiqamətdə yaranan lətifələrin qəhrəmanları kişilərdir və əsas gülüş hədəfi siyasi fiqurlar, məişətlə bağlı yaranan zarafatlar, ictimai həyatla bağlı gülməcələr, gülüş vəziyyətinə qəsdən salınan axmaqlar, vəziyyətdən çıxmaq üçün yalanlar, situasiyaya zarafatla edilən münasibətlərdir. Bu zarafat və lətifələrdə yerli əhali arasından çıxan baməzə insanlar baş qəhrəmanlardır. Eyni zamanda məhəlli zarafatlar və gülməli situasiyaların gülüş doğuran tərəfləri qabarıq şəkildə verilmişdir. Onların vəziyyətə uyğun davranışları, həm güldürmək, həm əylənmək, həm də ələ salmaq məqsədi ilə yaradılmışdır. İnsanlar öz hallarına gülür, gündəlik vərdişlərini hədəf alaraq məzəli əhvalatlara çevirirlər. Özünə gülməkdə də bir hikmət vardır. Bu bölmədə qələmə alınan məzəli ixtilətlər, söhbətlərdə Dodu, Biləcik, Qışlaq, Laysqi, Qaraqoyunlu, Dərəcənnət və Şəkinin digər kəndlərində yaranan zarafatlar, məzəli əhvalatlar, gülməcələr öz rəngarəngliyi və məzmunu ilə diqqəti cəlb edir.Bu məzəli əhvalatlarda məhşur gülüş ustası Lütvəli Abdullayevlə bağlı məzəli əhvalatlar maraqlıdır. Bu əhvalatlar təsnif edərkən siyasi, məişət tipli nümunəl daha çox yer almışdır. Sovetlərin zamanında dövlət idarəçilərinin səriştəsiz idarəçilik qaydaları gülüş hədəfinə çevrilmişdir. Bizim fikrimizcə, ən yaxşı zarafat qısa, sözlərin sayının minimal olması, yumorun səviyyəsinin isə maksimal ifadə edilməsidir ki, bu zarafatı keyfiyyətli edir və bu gün zarafatın aparıcı texniki elementlərindən biri hesab edilir. Uzun- uzadı danışılan zarafatın keyfiyyəti aşağı düşür. Zarafatın əsas keyfiyyəti onun lakonikliyidir. Bu gözlənilən zarafatlar bir neçə dəqiqə ərzində davam edə bilər. Əks təqdirdə danışılan hekayə anti zarafat hesab edilir, çünki o əhval-ruhiyəni dəyişir. Kitabda qələmə alınan zarafatlar öz təbiiliiyi, əhval-ruhiyyəsinin pozitivliyi, paralel olaraq sarkazmları ilə diqqəti cəlb edir. Qələmə alınan zarafatların linqvistik ifadələri və komikliyi zarafatın məzmununu bildirir və gülüş doğurur: Zarafat təbəssüm oyadır ki, gülüş və
təcrübəsi ilə bunu nümayiş etdirdi: əgər zarafatlar zamanı siz gülməli olmayan frazaları eyni ritmlə işlədirsizsə auditoriya, hər halda, gülür. Klassik
yaradır. Auditoriyanı güldürmək mütləq ritm deyildir, ancaq "zarafatın" qeyri- məntiqi nəticəsi olan "normal fraza" özü, gözlənilməz və kulminasiya nöqtəsidir.
alır və ya hər şeyi deməkdən boyun qaçırmağa bizə kömək edir; zəka senzuraya malikdir və ideyaları qaldırır. Müxtəlif zəka texnikaları məzəli sözləri ifadə etmək üçün birisinə imkan verir. Zəka zarafatının arxasında dərin məna durur; "Mən təhlükəli ideyalara malikəm". Yaxşı Zəka ritorika budağıdır və zarafat etmək üçün spesifik nitq fiquruna malik olur. Kitabda müxtəlif tip zarafatlar öz əksini tapmışdır:
professional yumor, etnik zarafatlar, dini zarafatlar, tanrıya müraciətlər və s. “Azərbaycan folkloru antologiyası XVIII cild- Şəki folkloru III cild” kitabı məzmun baxımından rəngarəngdir və folklorşünaslığın inkişafı istiqamətində tədqiqat aparmaq üçün qiymətli məxəzdir. Kitabda şəkililərə xas olan slənqlər, xalq danışıq dili üslubu linqvistlər üçün maraqlı resursdur. Toplunu uğurlu iş hesab edirik və müəllifə bu müqəddəs işdə daha böyük nailiyyətlər arzu edirik.
Yüklə 55,91 Kb. Dostları ilə paylaş:
|