Əliquliyev R. M. 1, Mahmudov R.Ş
Yüklə 224,65 Kb. Pdf görüntüsü
|
İnformasiya cəmiyyəti problemləri, 2016, №2, 3–18
www.jpis.az 5 İnformasiya cəmiyyəti konsepsiyasının müəlliflərindən olan yapon alimi Yonezi Masuda (1905-1995) informasiya cəmiyyətinin əsaslarını aşağıdakı kimi təsvir etmişdir [4]:
yeni cəmiyyətin əsasını insanın əqli fəaliyyətini əvəz etmək və ya gücləndirmək üçün nəzərdə tutulan kompüter texnologiyası təşkil edəcək;
istehsal iqtisadiyyatın aparıcı sahəsini təşkil etməklə informasiya inqilabı cəmiyyətin yeni istehsal gücünə çevriləcək;
kütləvi istehsalı mümkün olacaq;
əməkdaşlıq, problemlərin birlikdə həll edilməsi imkanları artacaq;
intellektual (elmtutumlu) istehsal iqtisadiyyatın aparıcı sahəsinə çevriləcək;
informasiya cəmiyyətində sosial fəallığın əsas subyekti “azad cəmiyyət” olacaq;
yeni cəmiyyətin əsas hədəfi “zamanın dəyərini” reallaşdırmaq olacaq. Amerikalı alim Elvin Toffler (1928) informasiya cəmiyyəti konsepsiyasının inkişafına mühüm töhfələr vermişdir. Onun “Gələcəyin şoku”, “Üçüncü dalğa” və “Hakimiyyətin metamorfozları” adlı əsərləri - triologiyası bu konsepsiyaya həsr olunmuşdur. “Gələcəyin şoku” əsərində dəyişikliklərin insanlara və təşkilatlara təsiri məsələlərinə baxılır. “Üçüncü dalğa” əsərində cəmiyyətə təsir edən dəyişikliklərin istiqamətləri təhlil edilir. “Hakimiyyətin metamorfozları” əsəri isə dəyişikliklər dövrünün idarəetmə problemlərinə həsr olur [9-11]. E.Toffler informasiya cəmiyyətində iqtisadiyyatı aşağıdakı kimi xarakterizə edir:
yeni informasiya texnologiyalarının hesabına müxtəlif çeşidli, lakin kütləvi olmayan məhsulların istehsalı artır;
ənənəvi istehsal amillərinin - əmək, torpaq, xammal və kapitalın əhəmiyyəti azalır;
ənənəvi pulların əvəzinə elektron informasiya əsas mübadilə vasitəsinə çevrilir;
əmtəə və xidmətlər daim standartlarının həcminin artmasını tələb edən sistemlərin tərkib hissələrinə çevriləcək. Bunun nəticəsində həmin standartların qeyd olunduğu informasiya uğrunda müharibələr baş verəcək;
ağır bürokratik əmək müəssisələri bir layihə ətrafında birləşən çevik, müvəqqəti əmək alyansları ilə əvəz olunacaq;
mürəkkəbləşəcək;
peşə sahələrində dar ixtisaslaşma prosesi dərinləşəcək, unikal bilik daşıyıcıları olan işçilərin bir-birlərini əvəz etməsi çətinləşəcək;
əsas simasına çevriləcək;
bir istehsal prosesinin tullantılarının növbəti istehsal prosesi üçün xammala çevrilməsi nəticəsində cəmiyyətdə bolluq yaranacaq, bu, müvafiq monitorinq proseslərinin kompüterləşməsi, elmi və ekoloji biliklərin dərinləşməsi nəticəsində mümkün olacaq;
sənaye inqilabı nəticəsində bölünmüş istehsalçı və istehlakçı bolluq yaradılması tsiklində yenidən birləşəcək; istehlakçı pulla yanaşı, effektli istehsal prosesi üçün vacib olan bazar və digər iqtisadi əhəmiyyətli informasiyaya malik olacaq. Nə vaxtsa istehlakçı da istehsal prosesini sürətləndirə biləcək.
milli sərhədləri aşaraq bir çox dövlətlərin birgə səyləri nəticəsində mümkün olacaq. E.Toffler zamanı yeni sivilizasiyanın əsas dəyərlərindən biri sayır. Onun fikrincə, sürətli informasiya axınları və qloballaşma “real zaman iqtisadiyyatının” formalaşmasına gətirib çıxarır. E.Toffler informasiya cəmiyyətinin əsas əlamətləri kimi istehsalın fərdiləşməsini və insanların öz İnformasiya cəmiyyəti problemləri, 2016, №2, 3–18
6 www.jpis.az fəaliyyətlərində fərdiyyəçiliyə üstünlük vermələrini, informasiya mübadiləsinin kəskin artmasını, siyasi sistemlərdə özünüidarəetmənin üstünlük qazanmasını qeyd edir. Amerika alimi Manuel Kastels (1942) əsərlərində “informasiya cəmiyyəti” anlayışından istifadə etmir [1,12]. Onun fikrincə bütün cəmiyyətlər informasiyadan istifadə edib, ona görə də onların hamısı, əslində, informasiya cəmiyyəti olub. O, yeni cəmiyyəti “şəbəkə cəmiyyəti” adlandırır, informasiya erasını qloballaşma erası kimi xarakterizə edir. Onun baxışlarına görə, zəruri informasiyanın toplanması, analizi və ötürülməsi məhsuldarlığın və hakimiyyətin fundamental mənbələridir. Hesab edir ki, “informasionalizmin” inkişafı şəbəkə cəmiyyətinin və yeni iqtisadiyyatın yaranmasına gətirib çıxarır. M.Kastels “İnformasiya əsri: iqtisadiyyat, cəmiyyət və mədəniyyət” əsərində göstərir ki, informasiya əsrində insanları, təşkilatları və dövlətləri bir-biri ilə birləşdirən şəbəkə əsas rol oynayacaq. M.Kastels yeni cəmiyyətdə beynəlxalq əmək bölgüsünü belə xarakterizə edir:
yüksək dəyərli məhsul istehsalçıları (informasiya əməyinə əsaslanan);
böyük həcmli məhsul istehsalçıları (yüksək əmək məhsuldarlığına əsaslanmayan);
xammal istehsalçıları (təbii resurslara malik olanlar);
bol məhsul istehsalçıları (təmin olunmuş əmək resurslarından istifadə edənlər). M.Kastels şəbəkə müəssisələrinin bu xüsusiyyətlərini göstərir: əhatə dairəsinin genişliyi, interaktivlik, çevik idarəetmə, brandinq və istehlakçıya yönəlmə. Eyni zamanda, qeyd edir ki, cəmiyyətin informasiya əsrinə keçidi təkcə texnologiya və iqtisadiyyatı əhatə etmir: “O, həm də mənəviyyatı, mədəniyyəti, ideyaları, həmçinin cəmiyyətin institusional və siyasi strukturunu əhatə edir. Bu, bütün insan həyatının tamamilə transformasiyaya uğraması deməkdir”. M.Kastelin “Şəbəkə cəmiyyəti” konsepsiyası informasiyanın sosial strukturun əsası kimi dərk etməsindən irəli gəlir. Belə ki, müəllif sosial strukturları yeni sosial quruluş qismində gördüyü şəbəkə strukturları kimi təqdim edir. Onun baxışlarına görə, insan həyatının bütün sahələrini əhatə edən operativlik, mobillik və çeviklik sosial strukturun şəbəkə formasına keçidi zəruri edir: iqtisadiyyatda şəbəkə sistemi, interaktiv siyasi sistem, vahid qlobal informasiya şəbəkəsi İnternet. M.Kastels şəbəkə (informasiya) cəmiyyətinin problemlərini belə xarakterizə edir:
İnternetin potensialından istifadə ilə bağlı məhdudiyyətlər, rəqəmsal bərabərsizlik;
informasiyanın işlənməsi qabiliyyətinin inkişafı ilə bağlı problemlər;
əmək münasibətlərinin transformasiyası ilə bağlı problemlər;
təbii resursların istismarının intensivliyinin artması ilə bağlı problemlər;
insanın yaratdığı texnologiyaların onun nəzarətindən çıxması qorxusu. Fransız sosioloqu Aren Turen (1925) informasiya cəmiyyətini “proqramlaşdırılan cəmiyyət” adlandırırdı. O, bu cəmiyyətin fərqləndirici xüsusiyyətləri kimi, istehsal sahəsində, hakimiyyət və idarəetmə münasibətlərindəki dəyişiklikləri göstərirdi. Hesab edirdi ki, aqrar cəmiyyətdə əsas məşğuliyyət növü ticarət, sənaye cəmiyyətində istehsal, informasiya cəmiyyətində isə kommunikasiyadır [13]. Amerikalı alim Piter Draker (1909-2005) 1995-ci ildə nəşr etdirdiyi “Postkapitalizm cəmiyyəti” kitabı ilə informasiya cəmiyyəti konsepsiyasına mühüm töhfə vermişdir [14]. Bu kitabda Qərb sivilizasiyasının mövcud vəziyyəti və inkişaf perspektivləri ilə bağlı öz fikirlərini ortaya qoymuşdur. O, sənaye təsərrüfatından bilik və informasiyaya əsaslanan iqtisadi sistemə keçidi özəl kapitalist mülkiyyətinin üstünlük təşkil etməsi, müasir insanın yeni dəyərlər sisteminin formalaşması və iqtisadiyyatın və cəmiyyətin qloballaşmasının təsiri ilə milli dövlətçilik ideyasının qlobal cəmiyyət ideyasına transformasiya olunması kimi xarakterizə edirdi. P.Drakerin fikrincə, ənənəvi istehsal amilləri olan torpaq, işçi qüvvəsi və kapital aradan qalxmayıb, sadəcə, ikinci plana keçir. Onun düşüncəsinə görə, zəruri biliklərə malik olmaqla ənənəvi istehsal resurslarını (torpağı, işçi qüvvəsini, kapitalı) asanlıqla əldə etmək olar. O, informasiya cəmiyyətində hakimiyyət və nəzarətin tədricən kapital sahiblərindən bilik və informasiya sahiblərinə, həmin resurslardan effektli istifadə texnologiyalarına malik olanlara keçir.
Yüklə 224,65 Kb. Dostları ilə paylaş:
|