Elmi biliklər üst-üstə yığılarkən bəzən

Bilik – Elm – Bilik 

 

 

 

55

Göründüyü kimi, dolaşıqlıqlardan qaçmaq üçün biliyi bir yox, iki 

müstəvidə – üfüqi (horizontal) və şaquli (vertikal) kəsimlərdə təsnifatlan-

dırmaq lazımdır. Horizontal kəsimdə biliyin təsnifatını onun təzahür sahə-

ləri istiqamətində aparmaq daha məqsədəuyğun olardı. Məsələn, məişət, 

əxlaqi

5

1

, hüquqi, siyasi, texniki, təbiət haqqında

5

2

 biliklər və s.  

Hər sahədə bilik öz obyektiv məzmununa görə həm faktiki, həm təc-

rübi, həm də elmi səviyyəyə malik ola bilər; baxmayaraq ki, bəzi sahələr 

yalnız müəyyən səviyyədə təzahür edə bilir. Belə ki, məsələn, məişət sahə-

sindəki biliklərə hansısa tək-tək baş verən, ola bilər ki, hətta təsadüfi məi-

şət hadisələri, faktları aid olunur. Bura həm də adi həyatda təkrarlanan 

faktların ümumiləşdirilməsi yolu ilə əldə olunan təcrübi biliklər aiddirlər. 

Bu sahəni demoqrafiya, mədəniyyət nəzəriyyəsi, etikanın müvafiq hissəsi 

və s. artıq elmi bilik səviyyəsində əks etdirir. 

Nə zaman ki, «adi bilik» anlayışı bilik səviyyəsi kimi yox, bilik sa-

həsi kimi istifadə olunur, aydınlaşır ki, onda biliyin olduqca fərqli səviyyə-

ləri, həmçinin elmi səviyyəsi də iştirak edir. Amma bu fakt «adi» anlayışı-

nın ikinci mənası (biliyin primitiv səviyyəsi kimi – «sağlam düşüncə») ilə 

ziddiyyətə girir. «Adi biliyin strukturunda elmi müddəaların daha böyük 

yer tutması» belə bir qeyd-şərti zəruri edir ki, hazırkı  məqamda adi bilik 

heç də «yüz il əvvəlki kimi adi deyil». 

Beləliklə, biliyin iki müstəvidə baxılması onun araşdırılan sahəsinin 

müxtəlif səviyyələrinin, həmçinin eyni bir səviyyənin müxtəlif sahələrinin 

ayrılması üçün son dərəcə məqsədəuyğundur.  

Əgər horizontal kəsimdə biliyin təsnifat meyarı kimi «Gerçəkliyin 

hansı sahəsi və ya hissəsi əks olunur?» sualına cavab çıxış edirsə, vertikal 

kəsimdə biliyin formaları təfəkkürün hansı səviyyəsində yaranması ilə se-

çilirlər. Belə yanaşmaya müvafiq olaraq biliyin ən elementar forması – 

konkret əşyaların və hadisələrin, tək-tək təzahürlərin insan şüurunda kon-

statasiya olunmaqla, təsdiqini tapmaqla əldə olunan faktiki bilikdir. Bu sə-

viyyəyə müvafiq idrak prosesində əsas rolu hissi idrak oynayır.

5

3

 Rasional 

                                                 

1

 Əlbəttə, əxlaq bütövlükdə bilik sahəsinə müncər edilmir; əxlaqi şüurun qeyri-şüuri bi-

lik kimi ifadə oluna bilməz. Ona görə də fərdi əxlaq, o cümlədən bədii obraz biliyin bütün 

növlərindən keyfiyyətcə fərqlənir. 

2

 Elmi səviyyədə bu biliklər fiziki, bioloji və s. biliklərə ayrılır. 

3

 Bundan çıxış edərək B.Y.Pukşanski biliyin müvafiq dərəcəsini hissi bilik adlandırma-

ğı təklif edir: «O ki qaldı, adi biliyin hissi xarakteri haqqındakı məsələyə, burada hissi bilik 

---

Elm haqqında elm 

 

 

 

56

idrakın elementləri təzahür edən tək bir hadisənin daxili əlaqələrinin ümu-

mi qəbul olunmuş anlayışların köməyilə tam təsviri və konstatasiyası üçün 

iştirak edir. 

Maraqlıdır ki, psixoloji ədəbiyyatda həmin elementar forma diferen-

siasiya olunmur və səviyyələrə ayrılmır. Y.A.Ponomaryev tərəfindən birin-

ci və ikinci psixi modelinin seçilməsi

5

1

, fikrimizcə, faktiki biliyin alt səviy-

yələrinə işarə etmək cəhdidir. Halbuki, biliyin fəlsəfi izahı biliyin səviyyə-

sinin bilavasitə-hissi idraka ayrılmasına imkan vermir.

5

2

 Ona görə  də 

biliyin səviyyələrə görə  təsnifatı yalnız ikinci qaydanın «biliyin ali 

forması»nı yox, daha çox, əksinə,  ən elementar formasını  təşkil edən 

psixoloji modellərindən başlaya bilər. Araşdırma daha çox təhlilin sosial 

prizmasını tələb etdiyindən biliyin ali formaları (səviyyələri) təmiz psixo-

loji analiz çərçivəsində dərk oluna bilməz. Çünki biliyin formaları məntiqi-

idraki olduğu qədər, həm də sosial əlamətlərlə xarakterizə olunur. 

İlk baxışdan belə anlaşıla bilər ki, faktiki biliyin ancaq adi həyatda 

yeri var, baxmayaraq ki, o, elmi və  bədii fəaliyyətdə  və  fəlsəfənin digər 

növlərində də az rol oynamır. Məsələn, ayrılıqda eksperimental fakt öz-öz-

lüyündə sadəcə «faktiki biliyə» daxildir və yalnız özünün elmi izahını tap-

dıqdan sonra elmi biliyin tərkib hissəsinə çevrilir. Başqa sözlə, faktiki bilik 

ümumiləşdirmə  və eksperimental məlumatların elmi dərki yolu ilə  əldə 

edilən empirik bilikdən fərqlənir, bununla da elmi biliyin iki növündən biri 

olur. Faktın (yəni faktiki biliyin) elmi fakta (yəni, empirik biliyin tərkib 

hissəsinə) çevrilməsi xüsusi bir prosesdir.

5

3

  

 Bekon təsnifatında faktiki biliyə yalnız yaddaş sayəsində təsbit edi-

lən tarixi biliklər (güman ki, tarix elmi yox, sadəcə hadisələrin xronoloji 

təsviri nəzərdə tutulur) müvafiq gəlir.

5

4

  Təxminən eyni şəkildə A.Spirkin 

«bir qayda olaraq, faktların və onların təsvirinin konstatasiyasına gətirib 

                                                                                                                

haqqında sadəcə fərdi şüurun inkişafında müəyyən səviyyə kimi danışmaq daha qanunauy-

ğun olar». / Б.Я. Пукшанский. Göst. əsər., s. 10. / Lakin məsələn, P.V.Kopnin, N.K.Vaxto-

min və s., həmçinin B.Y.Pukşanskinin özü tərəfindən dəfələrlə qeyd olunduğu kimi, təmiz 

hissi bilik yoxdur və ona görə də belə ifadə işlədilmir.  

1

 Я.А. Пономарев. Знание, мышление и умственное развитие. М., 1967. c. 90-91. 

2

 В.А.  Смирнов.  Уровни  знания  и  этапы  процесса  познания // Проблемы  логики 

научного познания. М., 1964. c. 23. 

3

 Bax: А.И.Ракитов. Статистическая интерпретация факта и роль статистических 

методов в построении эмпирического знания // Проблемы логики научного познания. 

М., 1964. 

4

 Ф.Бэкон. Сочинения. Т.1. М., 1971. c. 548. 

---