Elm haqqında elm
62
tətbiqini, bütövlükdə nəzəri və praktik zəkanın kontaktını yeni bir hadisə
kimi təqdim edir: “Son 100 illikdə texnologiyanın möhtəşəm inkişafı bu-
nun nəticəsidir ki, mücərrəd təfəkkür və praktik zəka, nəhayət ki, əlaqələn-
dirilmişdir.”
6
1
Lakin məlum olduğu kimi, nəzəri biliklərin tətbiqi heç də
tamamilə yeni hadisə olmayıb çox qədim köklərə malikdir. Sadəcə olaraq,
keçmişdə bu proses müntəzəm olmamış və müstəqil fəaliyyət sahəsi kimi
formalaşmamışdır.
M.Bunqe “texnologiya” anlayışı əvəzinə “tətbiqi elmlər” anlayışın-
dan istifadə edir. Elmin bütün başqa formalarına isə “xalis elm” kimi ümu-
miləşdirir: “Xalis və tətbiqi elmləri fərqləndirmək mümkündür. Əgər biz
tədqiqatçının motivlərini də nəzərə alsaq, məlum olar ki, kim isə şeylərin
mahiyyətini anlamağa, kim isə şeylər üzərində hakim olmağa çalışır.”
6
2
M.Bunqeyə görə, ikincilərin məqsədi “faydalı şeylər” almaqdır. Amma əs-
lində bu məqsəd daha geniş fəaliyyət sahəsini əhatə edir; belə ki, bura layi-
hələşdirmə və konstruktor fəaliyyəti daxildir ki, onları tətbiqi elmlərə aid
etmək düzgün olmazdı. Digər tərəfdən, tətbiqi elmlər də öz növbəsində elə
sahələri əhatə edir ki, onlar texnologiya anlayışına aid edilə bilməzlər. Mə-
sələn, “tətbiqi riyaziyyat” tətbiqi elmlər sırasında olsa da, maddi fəaliyyət
sahələrinə, bilavasitə istehsala tətbiq olunmaqdan daha çox müxtəlif elm
sahələrinin daxili problemlərinin həlli üçün də istifadə olunur.
Yuxarıda adlarını çəkdiyimiz müəlliflərin işlətdiyi “texnoloji fəa-
liyyət” və “tətbiqi elmlər” anlayışları məzmunca “elmi-texniki fəaliyyət”
anlayışına yaxın olsalar da, onunla tam üst-üstə düşmür. Buna görə də
onların sərhədləri dəqiqləşdirilib müəyyənləşdirilməlidir.
“Elmi-texniki fəaliyyət” anlayışının həcminin müəyyənləşdirilməsi
xüsusi əhəmiyyət kəsb edir, çünki biliyin iyerarxik strukturunda yeni sə-
viyyə olan elmi-texniki səviyyənin yaranmasına fəaliyyətin məhz bu for-
ması səbəb olur.
Müvafiq texnoloji biliyi ehtiva edən “texnoloji fəaliyyət” anlayışı
ədəbiyyatda fəaliyyət reseptləri haqqında biliklər, texniki qurğularla əmə-
liyyatlar və s. mənasında işlədilməklə artıq elmin verdiyi məlumatlar əsa-
sında yeni tipli texniki qurğuların qurulması (istehsalı yox) üçün lazım
olan müvafiq elmi-texniki işdən sonra yaranır. Tətbiqi elmlər və müvafiq
1
Yenə orada, s. 42-43.
2
M.Bunge. Forwards a Philosophy of Thechnology // Philosophical problems of
science and Thechnology. Boston, 1974, p. 29.
Bilik – Elm – Bilik
63
elmi fəaliyyət elmi-texniki fəaliyyətin önündə getməklə elmi ideyaların
daha konkret, tətbiqə hazır formalara çevrilməsinə səbəb olur.
Elm haqqında elm
64
Bilik və fəaliyyət
Biliklərin nəsildən nəsilə ötürülməsi prosesi müxtəlif dövrlərdə və
müxtəlif xalqlarda fərqli üsullarla həyata keçirilmişdir. Fərqlər ötürülməni
təmin edən mərhələlərin hər birində ortaya çıxır. Əvvəla, fikir, bilik
başqasına çatdırılmaq üçün hansı isə formada maddiləşməlidir. İkincisi,
bilik müvafiq maddi ifadə vasitəsi ilə başqasına çatdırıldıqdan sonra o
yenidən ideya, fikir, bilik formasına keçməlidir.
Kiminsə öz bildiklərini başqalarına çatdırması ilk dövrlərdə əsasən
şifahi nitq, şərti işarələr vasitəsi ilə və ya təcrübənin bilavasitə bölüşdürül-
məsi ilə mümkün olmuşdur. Sonralar bu vasitələr getdikcə çoxalmış, yazı-
nın müxtəlif formaları, kitablar, sxem və qrafiklər, radio və televiziya, au-
dio və videokasetlər, kompüter, internet və s. də biliyin saxlanması və ötü-
rülməsi vasitələri kimi çıxış etmişdir. Lakin əhəmiyyətli olan biliyin hansı
təbii və texniki vasitələrlə ötürülməsi yox, onun necə əldə edilməsi, həqi-
qətə nə dərəcədə uyğun olması və nə dərəcədə dəqiq ifadə edilməsidir.
Ötürülmə mərhələsi fikrin ifadə olunmasından sonra gəlir. Bundan sonra
isə ötürülmüş informasiyanın nə dərəcədə adekvat mənimsənilməsi və ye-
nidən insanın fikir dünyasına daxil olaraq öz yerini tutması, aktiv bilik for-
masına keçməsi problemi gəlir.
İnsanın bilavasitə təbiətlə, ətraf mühitlə qarşılıqlı əlaqədən, təcrübə
sahəsində əldə etdiyi biliklə başqasından hazır şəkildə aldığı bilik nə ilə
fərqlənir? Uşaq hələ dil öyrənməmişdən əvvəl hansı isə biliklər əldə edir-
mi? Nəyə görə sistemli təlim ancaq altı yaşdan sonra başlanır? Yaxud
müxtəlif dövrlərdə, müxtəlif ölkələrdə bu yaş həddi necə olmuşdur? Hansı
təhsil sistemində biliklərin şəxsi təcrübə əsasında öyrənilməsinə üstünlük
verilir? Bəs biliklərin əsasən hazır şəkildə mənimsənilməsinin üstünlükləri
nədər ibarətdir?
Hamının elmi biliklərin əsaslarına yiyələnməsi vacibdirmi? İnsan
Bilik – Elm – Bilik
65
şəxsi həyatında daha çox hansı bilik formalarından istifadə edir? Elmi bili-
yin digər formaları ilə nisbəti necədir? Tarixən hansı bilik forması ən əvvəl
yaranmışdır?
Ən qədim dövrlərdə insanın özünü təbiətdən hələ tam şəkildə ayır-
madığı vaxtlarda, dini və mifoloji təfəkkürün üstünlük təşkil etdiyi vaxtlar-
da da məhz adi bilik və faktiki biliklər şüurlu həyatın ilkin zəruri şərtləri
kimi mövcud idi. Faktiki biliklərin təkrarlanmasından və ümumiləşməsin-
dən əməli biliklər yaranmışdır. Bunların hamısının əsasında şəxsi təcrübə
dayanır. Biliklərin başqalarına ötürülməsi isə nitqin əmələ gəlməsi ilə pa-
ralel surətdə, onun vasitəsi ilə həyata keçmişdir. Əmək nitqi isə ictimai
əməyi, yaxud əməli biliklərin başqalarına ötürülməsini təmin etmişdir.
Adi şüur, məişətdə və işdə istifadə olunan əməli biliklər insanın for-
malaşmasında bilavasitə iştirak etdiyinə görə onların bütün xalqlar üçün
ümumi olması vacib şərtdir. Lakin əməli biliklərdən elmi biliklərə keçidin
və elmi biliklərin mənimsənilməsinin tarixən alternativ formaları mövcud
olmuşdur. Şərti olaraq, Şərq və Qərb düşüncə tərzi kimi qəbul edilən iki
müxtəlif inkişaf yoluna müvafiq olaraq elmi biliyin ictimai praktika ilə
əlaqəsi də tarixən fərqli formalarda həyata keçmişdir.
İnsan mənəvi aləmini təşkil edən müxtəlif şüur formaları içərisində
ona ən çox yad olan bilikdir. Xüsusən, bilavasitə insanın özü ilə, öz fərdi
həyatı və taleyi ilə bağlı olmayan biliklər. Əslində bilik dedikdə, insanın öz
həyatının deyil, onu əhatə edən obyektiv gerçəkliyin inikası nəzərdə tutu-
lur. İnsanın öz fərdi həyatını əks etdirən, onun öz başına gələn hadisələrin
inikası olan şüur forması artıq başqa anlayışla ifadə olunur — xatirə hesab
edilir. Əlbəttə, bu fərqləndirmə yalnız insana doğma və ya yad olan hadisə-
lərin fərqləndirilməsindən irəli gəlmir. Həm də təkcə ilə ümumi arasındakı
fərqi ifadə edir. Belə ki, xatirə hafizədə biliklər şəklində deyil, təsəvvürlər
şəklində saxlanır. İnsan öz başına gəlmiş hadisələri qavradığı, bilavasitə
yaşadığı kimi də yadında saxlayır və ona görə də, xatirə həyatın ikinci –
mənəvi mövcudluğudur, həm də maddi həyatdan fərqli olaraq zamanın
dönməzliyi qanununa tabe olmayan və istənilən vaxt bərpa oluna bilən, ye-
nidən baş verən bir mövcudluğudur. Xatirə “acı” və ya “şirin”, “solğun” və
ya “al-əlvan” ola bilər, insanın vaxtilə keçirdiyi hissləri yenidən təkrar et-
dirə bilər. Bilik isə cansız və neytraldır, insanın duyğuları ilə bilavasitə
bağlı deyil və məhz bu mənada insana yaddır.
Bəs insanın öz həyatı ilə bağlı hadisələr fikirdə ümumiləşdirilmirmi?
Dostları ilə paylaş: |