Elmi ƏSƏRLƏR, 2016, №3 (77) nakhchivan state university. Scientific works, 2016, №3 (77)
Yüklə 1,43 Mb. Pdf görüntüsü
|
32
Şəkil 2. Günəş küləyinin Yerin maqnit sahəsinə təsirinin sxemi.
Günəşdə baş verən güclü alışmalardan sonar baş verən qlobal maqnit fırtınaları demək olar ki, bütün maqnitosferanı əhatə edən həyacanlanmanın nəticəsidir. Günəş küləyinin nisbətən sakit vaxtlarında isə daha zəif həyacanlanma maqnitosferanın qütb zonalarında və Günəş küləyi ilə sərhəddində əmələ gəlir. Qütb zonalarında subbur adlanan bu proseslər qütb parıltılarının yaranmasına səbəb olur. Zəif həyacanlanmalara səbəb Günəş küləyi gücünün fluktasiyalarıdır. Zəif həyacanlanma baş verəndə maqnitosferada 0.001-10.0 Hs tezlikli elektromaqnit dalğaları əmələ gəlir [3]. Çox asanlıqla Yerin səthinə çatan bu dalğalar maqnit fırtınaları yaradırlar. Çox güclü maqnit fırtınaları 15-20 saat davam edə bilər. Geomaqnit hadisələrin baş verməsində planetlərarası maqnit sahələri, xüsusən həmin sahələrin cənub komponenti böyük rol oynayır. Statistik olaraq Günəşdəki fəallıq hadisələri və geomaqnit həyacanlanma ilə Yerdə, xüsusən biosferada baş verən bir sıra proseslər arasındakı əlaqələr kifayət qədər yaxşı öyrənilmişdir. Ümumiyyətlə, Günəşin biosferaya təsiri həm elektromaqnit dalğaları şəklində olan şualanma ilə, həm də Günəş küləyi kimi adlandırdığımız yüksək enerjili hissəciklərin seli vasitəsi ilə baş verir (Şəkil 3). Hələ XIX əsrin sonlarında Norveçli alim Birkelan belə bir fikir irəli sürmüşdür ki, Günəş fəzaya yüklü hissəciklər buraxır. 1915-ci ildə A.L. Çjevckiy bəzi epidemiyaların yayılması ilə Günəşdəki ləkəəmələgəlmə prosesi arasında dövrü əlaqələrin olduğunu göstərdi [4]. XX əsrin 60-cı illərinə qədər bu sahədə aparılan tədqiqatlar nəticəsində belə bir fikir formalaşdı ki, Günəşin Yer kürəsinə, xüsusən biosferaya təsiri yalnız elektromaqnit şualanması vasitəsi ilə baş vermir və yerətrafı fəzada Günəş mənşəli korpuskulyar axınlar olmalıdır. Nəhayət, 60-cı illərin əvvəllərində kosmosa buraxılmış “Luna-2” və “Mariner-2” aparatları təsdiq etdi ki, planetlərarası fəzada kifayət qədər Günəş mənşəli plazma seli mövcuddur.
33
Şəkil 3. Günəş-Yer əlaqələrini əks etdirən sxem
Günəş-Yer əlaqələri sahəsində aparılan araşdırmalarda Günəşdəki fəal dinamik proseslərin biosferaya, xüsusən insan orqanizminə təsirinin öyrınilməsi əsas istiqamətlərdən biridir. Son illərdə aparılan tədqiqatların nəticələri onu deməyə əsas verir ki, bilavasitə insana və cəmiyyətə təsir edən bir çox kosmik faktor mövcuddur. Bu faktorların əksəriyyəti Günəş mənşəli korpuskulyar axınların maqnitosfera ilə qarşılıqlı təması nəticəsində əmələ gəlir və canlı aləmə əsasən aşağıdakı yollarla təsir edir: 1) Aşağı tezlikli akustik rəqslər kimi özünü göstərən infrasəs. Bu rəqslər qütb parıltılarının olduğu zonalarda yaranaraq, coğrafi enlik və uzunluq boyu yayılırlar. Maqnit burulğanlarından 4-5 saat sonra orta coğrafi enliklərdə infrasəs rəqslərinin amplitudu tədricən artmağa başlayır və maksimum həddə çatdıqdan sonra bir neçə saat ərzində azalaraq əvvəlki vəziyyətinə düşür. Qeyd etmək lazımdır ki, infrasəs ancaq qütb parıltıları zamanı yaranmır, o həm də geoloji hadisələr (zəlzələlər, vulkanlar, tufanlar və s.) baş verərkən də generasiya olunur. Buna görə də Yerin atmosferində həmişə infrasəs fonu mövcuddur. Maqnit fırtınaları sadəcə olaraq bu fonu gücləndirir. 2) Yerin maqnit sahəsinin pulsasiyası və ya qısadövrlü rəqsləri. 0.01-10 Hs tezlikli mikropulsasiyalar bilavasitə bioloji sistemlərə təsir edir. 3) Günəş mənşəli sürətli hissəciklərin təsiri ilə ozon qatında baş verən dəyişikliklər nəticəsində yuxarı coğrafi enliklərdə ultrabənövşəyi şüaların intensivliyinin artması. Planetlərarası fəzanın və Günəşdə baş verən irimiqyaslı hadisələrin maqnit və fiziki xüsusiyyətləri dövrü olaraq mütamadi sürətdə dəyişir. Bu da o deməkdir ki, Yer kürəsi də daimi olaraq bu dəyişkənliyin güclü təsirinə məruz qalır. Günəş-Yer əlaqələri sahəsindəki tədqiqatların əsas istiqaməti bu təsirin mexanizmini aşkara çıxarmaqdır.
ƏDƏBİYYAT
1. Мирошниченко Л.И. Солнечная активность и Земля. Москва, Наука, 1981, 250 с. 2. http://www.astronet.ru/db/msg/1188678 3. http://science.ng.ru/astronomy/2000-01-19/4_magnetism.html 4. Чижевский А.Л. Земное эхо солнечных бурь, Москва, Мысль, 1976, 276 с
34
ABSTRACT Qulu Haziyev On the sun-tarth connections The concept of solar-terrestrial relations evolved gradually, on the basis of individual speculation and discovery. Thus, in the end XIX. K.O.Birkelan from Norway for the first time suggested that the Sun emits radiation in addition to the wave particles also. In 1915 A.LChizhevsky drew attention to the link between the cyclic development of certain epidemics and sunspot activity. Synchronicity many solar and geophysical phenomena (as well as the shape of comet tails) suggests that in interplanetary space has an agent transmitting solar perturbations to the Earth. This agent proved to be the solar wind, the existence of which has been proven experimentally at the beginning of 1960
РЕЗЮМЕ Гулу Газиев О солнце-земных связей Представления о Солнечно-Земных связях складывались постепенно, на основе отдельных догадок и открытий. Так, в конце XIX в. К.О.Биркелан из Норвегии впервые высказал предположение, что Солнце кроме волнового излучения испускает также и частицы. В 1915 г. А.Л.Чижевский обратил внимание на циклическую связь между развитием некоторых эпидемий и пятнообразовательной деятельностью Солнца. Синхронность многих гелио- и геофизических явлений (а также форма кометных хвостов) наводила на мысль, что в межпланетном пространстве имеется агент, передающий солнечные возмущения к Земле. Этим агентом оказался солнечный ветер, существование которого экспериментально было доказано в начале 1960 г.
olunmuşdur (protokol № 10)
Yüklə 1,43 Mb. Dostları ilə paylaş:
|