39
obyektlər 76 a.v. oblastda oxşar orbit meyillərinə və perihelilərinə malik olmalıdırlar. Cismin belə
orbit üzrə hərəkətinin digər səbəbi yaxın məsafədə ötüb keçən ulduzun Oort buludunun obyektində
sarsıntı yaratması ola bilərdi. Əgər Sedna kimi uzaq cisimlərin əksetdirmə qabiliyyəti (həndəsi
albedo) məlum deyilsə, onda optik müşahidələr onların ölçülərini təyin etməyə imkan vermir. Yaxın
vaxtlaradək komet nüvələrində olduğu kimi (onların ölçüləri onlarla kilometr təşkil edir) albedonun
qiymətinin 0,04-ə bərabər olduğu qəbul edilirdi. Məlum oldu ki, böyük ölçülü obyektlər üçün
albedo da yüksək olur[1]. Belə ki, diametri yüz kilometr tərtibində olan səpələnmiş qurşağın cismi
təxminən 0,1 albedoya malikdir. Atmosferi əsasən metan qazından ibarət olan Pluton (diametri
2390 km) səthinə düşən işığın 60%-ni, onun peyki Xaron isə (diametri 1186 km) təxminən 38%-ni
əks etdirir.
Göy cisminin albedosunun və ölçülərinin biri-birindən asılı olmadan təyin edilməsi eyni
zamanda onun spektrin optik oblastında müşahidə edilməsi və bu cismin submillimetr diapazonda
şüalandırdığı istilik selinin ölçülməsi ilə mümkündür[1]. Bununla belə, Sedna kimi uzaq obyektdən
istilik şüalanmasını almaq hətta “Spitser” kosmik rəsadxanasının imkanları xaricində oldu. Obyekt
o qədər uzaqdadır ki, onun səthində temperatur – 240° C-ni aşmır. Sednanı IRAM (İnstitut de
Radioastronomie Millimetrique – Millimetrlik Radioastronomiya İnstitutu), 30 metrlik
radioteleskopunun köməyilə müşahidə etmək mümkün oldu. Alınan nəticələri birləşdirərək
M.Braun müəyyən etdi ki, Sednanın diametri təxminən 1700 km-ə bərabərdir. Bu Plutonun
ölçüsünün 2/3-ni təşkil edir. Yaxın 60 il ərzində Sedna Yerə yaxınlaşacaq, daha parlaq olacaq və
onda onun xarakteristikasını dəqiqləşdirmək mümkün olacaq.
Sednanın müşahidəsi 8 metrlik Cemini teleskopunda (Gemini North Observatory), infraqırmızı
kameranın köməyilə aparılmışdır. Bu planetoidin (tamam plantet də deyil və ölçüsünə görə ona
asteroid də demək olmaz) səciyyəvi xüsusiyyəti – səthinin qeyri-adi dərəcədə qırmızı rəngdə
olmasıdır (Günəş sistemində Sednadan qırmızı olan təkcə Marsdır). Onun səthindən əks olunan
infraqırmızı işığın spektroskopik tədqiqi göstərdi ki, Sedna səthində metan buzu üstünlük təşkil
edən Plutondan xeyli fərqlənir. Onun spektrində Xaron peykində zəngin olan su buzunun
movcudluğunu təsdiq edən güclü xətlər də yoxdur. Spektrin görünən hissəsindəki qırmızı rəngə
görə Sedna daha çox Kentavr ailəsindən olan, orbiti Satrun orbitinin daxilində yerləşən Folyus
asteroidini xatırladır. Folyusun qırmızı rəngi onunla izah olunur ki, onun üzvi birləşmələrlə zəngin
olan səthi kosmik və ultrabənövşəyi Günəş şüaları ilə bombardman edilir.
Sednanın yekunlaşdırıcı parıltılıq əyrisi göstərdi ki, onun fırlanma dövrü 20-50 sutkadır.
Obyektin çox yavaş fırlanması və parlaqlığının variasiyası belə düşünməyə əsas verir ki, onun peyki
vardır, çünki Sedna və onun peykinin qarşılıqlı cazibəsi qabarma sürtünməsi ilə planetodin
fırlanmasını ləngitmək iqtidarında ola bilər. M.Braun Sednadan əks olunan işığın periodik
dəyişmələrinin əvvəlki müşahidələri əsasında peykin harada axtarılmasını əvvəlcədən xəbər verdi.
Ancaq, Habbl kosmik teleskopunun və Havayada Maun Kea dağında Cemini 8 metrlik teleskopun
köməyilə peyk aşkarlanmadı. Hər halda, az da olsa güman etmək olar ki, peyk vardır və müşahidə
vaxtı Sednanın diski qarşısında yerləşmiş yaxud onunla qabağı örtülmüşdür. Əgər peyk yoxdursa,
onda Sedna – Günəşin qabarma təsirilə ləngidilən Merkuri və Veneradan sonra Günəş sistemində ən
yavaş fırlanan obyektdir.
2005-ci ilin iyulunda astronomlar M.Braun, Ç.Truxiks və B.Rabinoviç 2003 VB313, 2005 FY9
və 2003 EL61 ilə işarə edilən üç iri transneptun obyektini kəşf etdilər. Onlardan ən böyüyü olan
2003 UB313 obyektinin mütləq ulduz ölçüsü H (1 a.v. məsafədə müşahidə olunan göy cisminin
malik olduğu zahiri ölçü) 1,48
m
-ə bərabərdir, başqa sözlə o, H=1,0
m
olan Plutondan parlaqdır.
Kəşfin müəllifləri dərhal onun onuncu planet olması xəbərini yaydılar. Bu, yavaş hərəkət edən göy
cismi hələ 2003-cü ildə Palomar rəsədxanasında 48 düymlük Samuel Oçin teleskopunda aşkar
edildi. Sonralar onu iki il ərzində müşahidə etdilər. Obyekt daha əvvələr çəkilmiş çoxlu şəkillərdə,
xüsusilə də 1989-cu ildə alınmış fotoplastinkada tapıldı. Onun orbitini 16 il ərzində aparılan
müşahidələrə əsasən hesabladılar. Məlum oldu ki, bu obyekt səpələnmiş qurşağa mənsubdur.
Orbitin böyük yarımoxu – 67, 66 a.v., eksentrisiteti – 0,44, ekliptika müstəvisinə meyli – 44,2
°
-dir.
Zahiri ulduz ölçüsü 18,5
m
olan planetoid demək olar ki, afelidə – Günəşdən ən uzaq yerdə – 97 a.v.
40
məsafədə aşkar olundu. Onun Günəş ətrafında dolanma dövrü 560 il təşkil edir, ona görə də, o
periheliyə (37.8 a.v.) yalnız 2257-ci ildə çatacaqdır.
1.3 metrlik SMARTS (Small and Moderate Aperture Research Telescope System – Kiçik və
orta teleskoplar sistemi) teleskopunda görünən oblastda və Cemini teleskopunda infraqırmızı
oblastda fotometriya göstərdi ki, müşahidəçilərə ayrılan qısa zaman ərzində gözəçarpan fotometrik
variyasiyalar qeydə alınmadı. H=-1,48
m
mütləq ulduz ölçüsü 2250
km dimaterinə uyğun gəlir,
–cismin albedosudur. Əgər obyektin əksetdirmə qabiliyyəti Plutonda olduğu kimidirsə,
onda yeni obyektin ölçüsü Plutonun diametrini aşır və 2860 km-ə bərabərdir.
2003 UB313-ün spektrinin infraqırmızı oblastının yaxınlığında metanın udulma xətləri üstünlük
təşkil edir, başqa sözlə planetoid xeyli dərəcədə Plutona oxşardır. Onun səthi sərt donmuş metanla
örtülmüş daş və buz qarışığından ibarətdir. Yaxın infraqırmızı oblastda N
2
azotunun və Plutona xas
olan CO karbon oksidinin xətləri, habelə Neptunun peyki – Tritonun spektrində olan CO
2
karbon
qazının xətləri aşkar olunmuşdur.
Yeni planetoidin başlıca fərqi ondan ibarətdir ki, Plutonun səthi əsasən qırmızı olduğu halda, o,
demək olar ki, tamamilə boz rəngdədir. Bu onunla izah olunur ki, yeni obyektin Günəşdən məsafəsi
Plutonla müqayisədə üç dəfə böyükdür. Ona görə də o daha soyuqdur və metan buzu onun səthini
eyni bərabərliklə örtür. Bu göy cisminin albedosu daha yekcinsdir və Plutonda olduğu kimidir,
yaxud hətta ondan böyükdür. Obyektin Günəşdən belə böyük məsafədə (97 a.v.) tapılması ilə
Plutona xas olan hadisələrin: atmosferin bərk soyumasının, buzun kimyasının, azotun faza
keçidlərinin öyrənilməsi üçün alimlərin ixtiyarına daha aşağı temperaturlu laboratoriya verilmiş
olur. Yeni planetoiddə afelidən periheliyədək temperatur variasiyası Plutonla müqayisədə daha
kontrastlıdır.
2005-ci ilin sentyabrında Kek rəsədxanasında uyğunlaşan optikanın köməyilə 2003 UB313
obyektinin zəif peyki aşkar olundu. Onun, əsas cisimdən 0,53'' bucaq məsafəsində yerləşdiyi və
“sahibi” ilə müqayisədə 4,43
m
qədər kiçik görünən ulduz ölçüsünə, başqa sözlə 60 dəfə zəif
parlaqlığa malik olduğu ortaya çıxdı. Peykin diametri təxminən 350 km-dir. Obyekt və onun peyki
ilkin olaraq Zena (Xena) və Qabriell (Qabriella) adlandırıldı.
2005-ci ildə kəşf olunan və Esterbani (2005 F49) adlandırılan göy cismi parlaqlığına görə
növbəti obyekt oldu. Onun mütləq ulduz ölçüsü H=0,3
m
idi. Bu göy cisminin kəşfindən sonra onun
daha əvəllər aparılmış müşahidələri tapıldı. Elə onlara əsaslanaraq Esterbaninin orbiti təyin olundu:
yerdəki müşahidəçiyə nəzərən 8 qarşıdurma zamanı 1995-ci ildən 2005-ci ilədək aparılan 32
müşahidə nəticəsində məlum oldu ki, o, böyük yarımoxu 45,7 a.v., eksentrisiteti 0,15 və meyli
bucağı 29° təşkil edən orbitə malik olmaqla Koyper qurşağının klassik obyektidir və Günəş
ətrafında dolanma dövrü 309 ilə bərabərdir.
Parlaqlığına görə üçüncü olan, ilkin olaraq Santa adlandırılan, 2003 EL61 obyekti 51 a.v.
məsafədə kəşf olundu. Onun görünən ulduz ölçüsü 17,5
m
-dir. Bu, Koyper qurşağının tipik
obyektidir: orbitinin böyük yarımoxu 43,3 a..v., eksentrisiteti 0,19 və ekliptika müstəvisinə meyli
28,2°-dir. Dolanma dövrü 286 il təşkil edir.
Santanın fırlanma dövrü – təxminən dörd saat – 1000 km-dən artıq ölçülü göy cismi üçün
olduqca qeyri-adi göründü. Hətta orta ölçülü bərk cisim belə böyük sürətlə fırlandıqda əhəmiyyətli
dərəcədə deformasiyaya uğrayır. Ona görə də Santa ən böyük diametri 1960 km və albedosu 0,6 –
0,7 olan olduqca gərilmiş ellipsoid, yaxud ölçüsü 1600 km və albedosu 0,7 – 0,8 olan sferoid
olmalıdır. O, Pluton və Zena kimi metan və su buzları ilə örtülmüşdür. Onun səthi daha tünd və
qırmızı material əlavə olunmuş nisbətən neytral rəngdədir.
Kek teleskopunun köməyilə Santanın, dolanma dövrü 49 sutka olan, dairəvi orbitə çox yaxın
orbitdə hərəkət edən zəif peyki aşkar olundu. Sistemin kütləsinin 4,21
10
21
kq olduğu müəyyən
edildi ki, bu da Plutonun kütləsinin 32%-ni təşkil edir. Peykin kütləsi, əsas cismin kütləsinin yalnız
1%-ni təşkil edir. Peyk ilkin olaraq Rudolf (Rudolph) adlandırıldı. 8 metrlik Cemini və 10 metrlik
Kek teleskopunda alınmış infraqırmızı oblastdakı spektrlər peykdə olan su buzlarının xətlərini
ortaya çıxardı. Sistemin fiziki və orbital xarakteristikalarının dəqiqləşdirilməsi Santa və Rudolfun
qarşılıqlı örtülməsi və tutulması zamanı mümkün ola bilərdi. Belə hadisələr göy cisimlərinin xüsusi