220
Gürcüstan Dövlət muzeyində mənşə etibarilə Azərbaycanla bağlı olan çoxlu sayda eksponat
mövcuddur. Onların içərisində xalçalar, bədii toxuculuq məmulatları: müxtəlif tikmələr, mütəkkələr,
döşəklər, xurcunlar, məfrəşlər eləcə də zərglik və misgərlik nümunələri, arxeoloji materiallar vardır. GDM
resbuplikamızdan kənarda Azərbaycan mənşəli eksponatlarla zəngin olan ən böyük muzeylərdən biridir.
İnqilabdan əvvəl ərazilərimizdə aşkar edilən qiymətli əşyaların çoxu Tiflisdəki muzeyə
göndərilirdi. Buna misal olaraq Şəki rayonunun Böyük Dəhnə kəndi ərazisində, 1902-ci ildə aşkar
edilmiş, üzərində yunan dilində yazıları olan daş abidəni göstərmək olar, belə misallar yüzlərlə və
bəlkə də minlərlədi. Azərbaycan Respublikasının ayrılmaz hissəsi olan Naxçıvan Muxtar
Respublikası ərazisi əsrlər boyu Azərbaycanın həm ictimai-siyasi, həm də sənətkarlıq və ticarət
baxımından önəmli və strateji baxımdan əsas bölgələrindən biri olmuş, bu baxımdan da Naxçıvan
sənətkarları tərəfindən hazırlanan əşyalar və tarixi, mədəni məlumatlar dünyanın bir çox ölkələrinə
yayılmış, sonra isə bizim tariximizi, mədəniyyətimizi və mənəviyyatımızı dünya muzeylərində
nümayiş etdirən qiymətli eksponatlara çevrilmişdir. Belə eksponatlara, Rusiyanın bütün
muzeylərində, Pribaltika ölkələrində, Avropa dövlətlərində, ABŞ-ın böyük muzeylərində tez-tez
rast gəlinir.
ƏDƏBİYYAT
1. Лятиф Керимов «Азербайджанский ковер». Баку, Гянджлик, 1983 г. с.301
2.“Теоретические вопросы научно-просветительной работы музеев”. Сборинк научних
трудов. Москва, 1984 г. с. 124
3. Nizami Rəhimov. "Naçıvan Muxtar Respublikası Dövlət Tarix Muzeyi", Əcəmi, Naxçıvan
2002 s.54
4. Ramiz Ağayev, Sabir Əmirxanov, Abdin Əlizadə; “Muzeyşünaslıq”. Dərslik. Bakı-2002. s 439
5. Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi "Azərbaycan Respublikası muzey
sərvətlərinin və muzey kolleksiyasının uçotu və mühafizəsinə dair təlimat". Bakı, 2008, s.54
6. Sübhi Kəngərli. Xanım İsmayılova "Muzeydə Naxçıvan Teatrının Fondu". Naxçıvan, 2009, s.85
7. Elfira Qurbanova. Apdin Əlizadə "Muzeylərdə Elmi-Tədqiqat işinin təşkili və metodikası".
Bakı Təknur, 2011. s.271
8. Bakı Biznes Universiteti. Sabir Əmirxanov. "Muzeyşünaslıq", Bakı, 2012. s.112
9. M.H.Əliyev; A.B.Hacıyev. "Naxçıvan Dövlət Universitetinin Muzeyləri". NDU, Qeyrət, 2012
ABSTRACT
Mammad Aliyev
The place and role of the museums in the world culture
The article deals with foundation of the early museums, their role on studying the ancient
history and culture of the humanity. It is about the ancient exhibits that were created by wellknown
masters, were kept in the palaces of the rulers and then taken away by invaders. Those valuable
exhibits are kept in the great museums of the world. The names of great sons of Azerbaijan
Javanshir, Mahammad Jahan Pehlavan, Gizil Arslan, Uzun Hasan and Shah Ismayil Khatai are
mentioned in the article. They were the supporters of art and paid great attention to the masters,
their works and creative activity.
РЕЗЮМЕ
Маммед Алийев
Роль и место музеев в общечеловеческой культуре
В статье расматриваются вопросы о создании первых музеев и об их роли в древней
истории и культуре человечества.
Автор статьи также говарит о созданных в глубокой древности видными мастерами а
позже унесённых в зарубежные страны захватчиками экспонатах. Эти ценные экспонаты
хранятся в крупных музеях мира. В стать названы имена видных сынов азербайджаиского
народа, таких как Джаваншир, Мухаммед Джахан Пехливан, Гызыл Арслан, Узун Гасан и
Шах Исмаил Хатаи, которые явились хранителями искусства и давали высокую оценку
произведениям и творчествам мастеров искусства.
НДУ-нун Елми Шурасынын 23 sentyabr 2016-cı ил тарихли
гярары иля чапа тювсийя олунмушдур (протокол № 01).
Məqaləni çapa təqdim etdi:
Sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə
doktoru, dosent İ.Məhərrəmova
221
NAXÇIVAN DÖVLƏT UNİVERSİTETİ.
ELMİ ƏSƏRLƏR, 2016, № 4(78)
NAKHCHIVAN STATE UNIVERSITY.
SCIENTIFIC WORKS, 2016, № 4 (78)
НАХЧЫВАНСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ УНИВЕРСИТЕТ.
НАУЧНЫЕ ТРУДЫ, 2016, № 4 (78)
SƏİDƏ MƏMMƏDOVA
Naxçıvan Dövlət Universiteti
NAZİLƏ QARDAŞBƏYOVA
Naxçıvan Dövlət Universiteti
UOT:786
MƏNŞƏCƏ ƏN QƏDİM MUSİQİ ALƏTİ - FLEYTA
Açar sözlər: Fleyta, musiqi aləti, səs, oyuq, T. Byom aləti.
Key words : flute, musical instrument, voice, valve, instrument T. Byom.
Ключевые слова: флейта, музыкальный инструмент, звук, клапан, инструмент Т.Вем
Məqalədə fleytanın tarixi inkişafı, onun təkmilləşdirilməsi və bəstəkarların yaradıcılığında
onun xüsusi yeri haqqında söhbət gedir. Bildirilir ki, o çox qədim bir musiqi aləti olaraq bir çox
dövlətlərə məlum idi. Avropa xalqlarına fleyta antik dövrdən sonrakı vaxtlarda məlum olmuşdur.
Fleytanın qurluşunda ən radikal dəyişikliyi alman fleytaçı-virtuozu Teobald Byom etmişdir. Ancaq
19-cu əsrin sonunda Byom fleytasından bütün simfonik orkestrlərdə istifadə etməyə başladılar.
Nəticədə qeyd olunmuşdur ki, Azərbaycan bəstəkarları da öz yaradıcılıqlarında fleyta alətinə
xüsusi yer vermişlər.
Fleyta ən qədim musiqi alətlərindən biridir. Bu musiqi aləti hələ qədim zamanlardan Hindistana,
Çinə, Misir xalqlarına, Dəclə və Fərat çayları hövzəsində mövcud olan
sivilizasiyaya, antik dövrün dövlətlərinə məlum idi. Hindistanlılarda fleyta
tipli iki musiqi aləti - laya və murali; çinlilərdə -di, syuan, paysyao;
ərəblərdə-küssabə; antik Yunanıstanda isə musiqi praktikasında ən çox
Pana fleytası və ya sirinks böyük rol oynayırdı [1].
Avropa xalqlarına fleyta antik dövrdən sonrakı vaxtlarda məlum
olmuşdur. Fransanın xalq çalgı aləti kimi Flajolet; Macarıstanda -
furiyyə, Bolqariyada-kaval, Rumıniya və Maldoviyada-fluer, Litvada-
skuduçay; Rusiyada-kuvikl; Belarusiyada-sonel, Ukraynada isə sopilka
kimi alət fleyta tipli milli musiqi alətindən istifadə olunmaga başladı.
Fleyta tipli alətlərlər Zaqafqaziyada çox geniş yayılmışdır.
Gürcüstanda- salamuri və larkemi, Azərbaycanda tütək və neyi buna
misal göstərmək olar. Neyə Orta Asiya və Şərqin bir çox xalqlarında da rast gəlinir.
Polineziya xalqlarında burun fleytasi da mövcuddur. Hava axını belə fleytaya agızla deyil ,
burunla üfürülür.
Fleytanın təsviri dünya mədəniyyətinin ən qədim nümunələri ilə birlikdə bir irs kimi gəlib
bizə çatmışdır. Belə təsvirlərə Hindistan məbədlərinin freskalarında, Misir və Yunanıstanın qədim
incəsənət abidələrində rast gəlmək olur. ”Fleyta” sözü ilə çox zaman müasir fleyta ilə heç oxşarlıgı
olmayan musiqi alətlərini adlandırırdılar. Belə musiqi alətlərinə sadə fleyta, friqiya fleytası, ikiqat
fleytanı nümunə kimi göstərmək olar [2].
17-cu əsrin ortalarına qədər çox geniş yayılmış, sonunda uclugu olan fleyta adlanan musiqi
alətinin də müasir fleyta ilə heç bir oxşarlıgı yox idi. Bu musiqi aləti fitli, düz və uzununa fleyta
adlanırdı.16-18 əsrlərdə diskant, alt, tenor və bas alətlərdən ibarət düz fleytalar ”ailəsi” mövcud idi.
Çox zaman orta və yüksək fleytalardan istifadə olunurdu. Cəmi 8 ölçüdə düz fleyta mövcud idi.
Düz fleyta yumşaq səsə , qeyri- bərabər səs gücünə və hər vaxt qeyri dəqiq səs yüksəkliyinə malik
idi. Belə ki, bu tip fleytalarda çalgı oyuqları akustikanin tələb etdiyi yerlərdə deyil, ifaçıdan ötrü
oyuq klapanlarını qapamaq üçün əlverişli olan yerlərdə qoyulurdu [3]. Bu fleyta ilə yanaşı başqa tip