233
təhsil ocaqlarıdır. İnternat məktəblər şəklində təşkilatlanmış olan bu mədrəsələrdə müəyyən bir tədris
planı və proqramı içində nizamlı dərs verilirdi. Mədrəsələrin dərshanə, imaret, kitabxana və yataqxana
işçiləri var idi. Müsəlman cəmiyyətlərində təhsil məkanı olaraq, mədrəsə strukturlarının işləməsinə
əvvəl bir ibadət yeri olan məscidlərdən istifadə edilmişdir. Məscidlərdə təhsil fəaliyyətləri müəllimin
tələbələri ətrafına yığaraq dərs öyrətməyi ilə davam etdirilmişdir. Məscidlərdə davam etdirilən bu təhsil
sisteminə “halqa” adı verilmişdir və hədislər bu sistemin Hz. Məhəmməd dövründən gəldiyini izah
etməkdədir. Təhsil üçün istifadə edilmiş olan məscid məkanlarının əsl funksiyalarının ibadət olması
səbəbiylə, kiçik uşaqların bu məkanları təmiz saxlaya biməyəcəkləri düşünülmüşdür. Bu səbəblə, tədris-
təhsil xüsusilə bu funksiyaya əsaslanaraq inşa edilmiş olan müstəqil strukturlarda aparılması zərurəti
ortaya çıxarmışdır. Təlim və təhsil funksiyaları üçün xüsusi olaraq inşa edilmiş olan bu strukturlara
“kuttab” və ya “məktəb”, ali strukturlarına isə “mədrəsə”, “darul-hədis”, “darul-Qurara”, “Daru-t Tibb”
kimi adlar verilmişdir (15, s.3)
Şəkil 1. Qoşa minarəli mədrəsə. Ön fasad və planı. Səlcuklular dövrü (R.H.Ünal)
Bir növ sıbyan məktəbi demək olan küttablar, İslamiyyətin yaranmasından əvvəl də vardı.
Ərəblərdə çox az adam yazı yazmağı bilirdi. Necə ki, İslamiyyətin şərqində Qureyşdən oxumaq-
yazmaq bilənlərin sayının on yeddi rəqəmində qalmağı bunu göstərməkdədir. İlk zamanlarda Quran və
dini məlumatlar uşaqlara, Əli b. Əbu Talib və Abdullah b. Abbasın etdikləri kimi halqalara qatılmaları
surətiylə verilmişdir. Bunlar da yazıdan çox əzbər üsulu ilə edilmişdir. İslamiyyət ilə oxumaq-yazmaq
təbliğ edilmiş və qeyri-müsəlmanlardan istifadə edilmişdir. Quranı öyrənmiş olan uşaqlar, qismən
qrammatika, riyaziyyat, şeir öyrənmək surətiylə ibtidai dərsləri sona çatırdı (16, s. 12).
Mədrəsələrin təsisində əvvəl təhsil halqaları mədrəsələrin yanında üləma evləri, kitabxana
və s. yerlərdə də qurulurdu. Yenə mədrəsə kimi təhsil verən müəsisələr arasında hanga, təkkə və
xəstəxanalar də sayıla bilər.
234
Tikinti etibarilə mədrəsələr, elm təhsil verənlərin yaşamaq üçün otaqları içində olan binalar
olub ümumiyyətlə karvansaralar kimi, ortada bir həyət olmaqla ətrafında otaqları içinə yerləşdirilir.
Daim məscidlərin ətrafında olur. Tələbə burada oturar, yatar və dərslərini məsciddə dinləyər.
Mədrəsələrin həyətlər ortasında bəzən bir şadırvan (fəvvarə), otaqların qarşısında da çox vaxt bir
revak (çardaq) vardır. Bəzi məscidlərə bitişik olan mədrəsələr də görülür. Bunlar daha çox bir
mərtəbəlidir. Otaqların içinə bir qapı aralığı ilə girilir və hər birində bir ocaq var (17, s. 276).
Əvvəllər məscidlərdən eyni zamanda mədrəsə olaraq da istifadə etdikləri halda,
mədrəsələrin müstəqil bir təhsil müəssisəsi olaraq ortaya çıxmasıyla mədrəsə memar- lığı
yaranmışdır (18, s. 25). Başlıca iki mədrəsə memarlığı üslubundan bəhs edilə bilər. Birincisi,
bütünlüklə daxilində olanlar, ikincisi isə müstəqil olaraq inşa edilənlər. Hər iki qrupda iştirak edən
mədrəsələrin təməl quruluş işçiləri isə dərshanə (sinif), tələbə hücrələri və məscid olmaqla birlikdə
vəqfin maddi qaynaqlarına görə həyət, eyvan, kitabxana, türbə, imarət, hovuz, fəvvarə, naxiş və
nərdivanlar da mədrəsə quruluş işçilərini meydana gətirməkdədir (19, s. 476). Şagirdləri gecələri öz
hücrələrində yatar, yeməklərini xeyriyyə hesebına yeyər, dərslərini də yaxındakı məsciddən və ya
mədrəsə dərshanəsində alardılar. Hücrələrdə tələbə əşyalarını qoyacağı basdırma şkaflar da vardı
(20, s. 12-13).
Mədrəsələrdə tədris edilən dərslər üç qrupda aparılırdı. Cüzi hissə ki, bunlar riyaziyyat,
həndəsə, astranomiya və hikmət dərsləri, ikinci qrup dərslər Ulum-i əliyə deyilirdi ki, bunlar kəlam,
məani, gözəl xitabdan ibarət bəlağət, məntiq və Ərəb qramatikası və üçüncü qrup dərslər də təfsir,
hədis və şəriət hüququndan ibarətdir (21, s. 176). XVI əsrin birinci yarısında Qanunı tələbəi Ulum'a
görə hər bir tələbə bir müdderisin qarşısında bir dərsi tamamladıqdan sonra müəllimindən, hər
kitabin nə qədərini oxuduğunu göstərən bir sənəd almalı və bir üst addıma keçdiyində, yeni
müderris bu sənədi araşdırmadan onu dərsinə qəbul etməməlidir (20, s. 16).
1.
2.
Şəkil1.Ərzurum Yakutiye Mədrəsəsi (C.Texiner 1840)
Şəkil2. Ərzurum Yakutiyə Mədrəsəsi Tac Qapı Və Minare.
3.
Şəkil3.Ərzurum Yakutiyə mədrəsəsinin planı .Kənardan Türbə (Yurddaş, 2008)
Osmanlıdan qabaq Anadolu mədrəsələrində tətbiq olunan təhsil və tətil günlərinin
Osmanlılar zamanında da eynilə davam etdirildiyi qəbul edilməkdədir. Həftənin üç günü (çərşənbə
axşamı, cümə axşamı və cümə) ilə bayram günləri tətil edilir, digər günlər isə təhsilə davam edilirdi
235
(18, s.17). Baltacı Osmanlı mədrəsələrində XV əsrdə dörd dərs, XVI əsrdə isə beş dərs oxudulduğu;
dərslər arasında müderris və tələbələr ehtiyaclarını qarşılamaları üçün bir ara verildiyini, (20, s.17)
müdrik isə, Osmanlı mədrəsələrində gündəlik dərs ədədinin dəyişdiyini; gündə bir və ya iki dərs
keçənlərlə bərabər, on dərs keçənlərin də olduğu bildirilir (18, s.17). Mədrəsələrdə sinif bölgüsü,
oxunan kitab və dərslərə görə qurulmuşdur. Fatih dövrünə aid qanunı, tələbəi, ulum adı verilən
təlimatnaməyə görə müderrisi dərəcələrinə görə oxudulacaq dərslərlə əlaqədar bu şərtlər
yaradılmışdır (20, s.17).
Şəkil 4.Ərzurum Kurşunlu Mədrəsəsi (Yurddaş, 2008)
Şəkil5.Ərzurum Kurşunlu Məscidi və Mədrəsəsinin planı (R.H.Ünal)
Ən alt səviyyədə olub, gündəlik iyirmi ilə iyirmi beş axça məvacib alan müder- risi şem-i
metal, şərh-i tavəIi, mutavvel, haşim-i təcrid dərs verəcək, bir üst addımda gündəlik otuz-otuz beş
axça məvacib alan müderrisi; miftəhi dərs verəcək bir üst addımda qırx axça məvacib alan
müderrisi telvihi dərs verəcək, üst səviyyədə tapılıb əlli axça məvacib alan müderrisi; şerh-i adüd,
hidayə, keşşəp, Qazı Beydavi və öz seçdikləri kitabları oxudurdular (22,s.463-467).
Mədrəsə sözü ilk dəfə IX əsrdə istifadə edilməyə başlanmış, bir təşkilat olub, türklərin
islamiyyəti qəbulundan sonra ortaya çıxmışdır (18,s.25). Mədrəsə dərs verilən bina və ya ali məktəb
olaraq qəbul edilə bilər.
Mədrəsələrdə din dərsləri ilə bərabər riyaziyyat, tibb, islam hüququ kimi dərslər
keçirilmişdir. Bununla bərabər, dərslərin tətbiqi üçün şəfaxanalar və rəsədxana kimi müxtəlif
qurumları da bura aiddir. Anadoluda türk sənətinin ilk dövrlərində mədrəsələr açıq və qapalı salon
olmaq üzrə başlıca iki şəkildə inkişaf etmişdir (23,s.11).
Açıq salonlu mədrəsələr-Açıq salonlu mədrəsələr Anadolu Səlcuqlu mədrəsələrinin inşa
quruluş növlərindən biri olaraq görülür. Xarici səthində hər hansı bir nizamı olmayan, içi
dördbucaqlı bir həyət ətrafında eyvanlarla zənginləşdirilmişdir. İçə dönük mədrəsə tipidir.
Anadoluda inşa edilən mədrəsələrin çoxunun açıq salonlu olaraq inşa edilməsinin səbəbi, həm
iqlimi əlaqəli həm də mədrəsə böyüklüyünün qübbə kimi bəzi ünsürlərlə məhdudlaşdırılmasındadır.
Osmanlı dövrünə qədər keçən zaman ərzində inşa edilən mədrəsələrin çoxu açıq salonludur
(24,s.34).
Bağlı Salonlu Mədrəsələr- Bağlı salonlu mədrəsələrdə həyətin qübbə və ya tonozla
örtülməsiylə həyət ölçüləriylə məhtudlaşdırılmaqdadır. Bağlı salonlu mədrəsə, Danışməntli, (alim,
bilgili) tip, əvvəlki Səlcuqlu və sonrakı Səlcuqlu tipi olaraq üç alt qrupda ələ alına bilər. Anadoluda
12 ədəd bağlı salonlu mədrəsə var. Anadolu Səlcuqlu bağlı avlulu (qübbəli) mədrəsələrində öndə
Dostları ilə paylaş: |