Elmi ƏSƏRLƏR, 2016, №4(78) nakhchivan state university. Scientific works, 2016, №4 (78)

243 
 
bölünməklə,  kafel  rəngli  qəmbər  daşı  ilə  örtülüdür.  Künbəz  gövdədən  sonra  stalaktit  və  həndəsi 
formalı yelənlər üzərinə oturdulub. 
 
Mədrəsə həyətində künbəzə giriş, günümüzə çatmayan ancaq köhnə izlər görülən bir qapının 
düzbucaqlı,  çərçivəli  boşluğundan  məlum  olur.  Künbəz  məscid  qatına  çıxılan  nərdivanla  həyətə 
açılır. Künbəz içində və alt seqmentdə olan bütün pəncərə və oyuqlar, iti kəmərlər ilə əhatə edilmiş 
bir mukarnaslı kavsaraya malikdir. Bu kavsara mühasirə kmərləri künc sütunları üzərinə oturur (7, 
s.52).  Künbəz  gövdəsi  içdə  də  on  iki  bucaqlı  olub  yarım  kürə  şəkilli  bir  künbəz  ilə  örtülüdür. 
Onikikünc iç səthin hər bir üzü üzərində, çevrilməli olaraq bir oyuq və ya bir pəncərə var. Pəncərə 
və oyuqlar arasındakı sahələr bəzəkli yelənlər ilə örtülüb. Nərdivan sahəsinin altında şam yandiran 
yer verilib. Künbəz mumyalığı yarı yüksəkliyinə qədər torpağa basdırılmışdır. Şam yandıran yerin 
giriş hollu iti kəmərli bir tağla örtülü olub, xaça bənzəyən bir planı vardır. Orta qismi monastırlarda 
işlənən  tağ  formaları  ilə  örtülüdür.  Bu  tağların  hər  kənarında,  iti  kəmərli  tağlarla  örtülü  dərin  bir 
oyuğa yer verilmişdir (7, s.13). 
       
Ərzurum Çiftə Minarəli mədrəsənin bəzəmə xüsusiyyətləri. Çiftə Minarəli mədrəsənin bəzəyi, 
tac qapı, eyvanlar, otaq girişləri və türbə üzərində cəmlənmişdir. Bəzəklər əsas xüsusiyyətinə görə 
dəyişiklik  və  simmetriyalarda  əhəmiyyətli  bir  rol  oynamışdır.  Fasaddakı  bəzəmə  ünsürlərinin 
dağılmasında  və  bəzəkli  qisimlərin  seçimində  simmetriyaya  möhkəm  bağlanmışdır.  Bəzəmədəki 
dəyişiklik arzusu, hücrə qapılarının nizamında bütün açıqlığıyla görülür (7, s.16-19). 
Mədrəsənin bəzəkləri dörd əhəmiyyətli xarakteri olan həndəsi, bitki mənşəli motivlər, yazı 
və  fiqurlu  bəzəmə  ilə  qarşımıza  çıxmaqdadır.  Həndəsi  bəzəmələr  daha  çox  salondakı  sütunların 
gövdələrində,  eyvanların  fasadlarında,  tələbə  otaqlarının  qapı  bəzənməsində  işlənmişdir.  Bitki 
mənşəli bəzəklər isə tac qapıda, həyət sütunlarını bir-birinə bağlayan kəmər və künbəzin iç üzündə 
qarşımıza çıxır (12, s.7).  
Mədrəsənin  qərb  eyvanının  cənub  sütünları  başlığı  üzərində  yerə  paralel  olaraq  işlənmiş 
kiçik ölçülərdə bir insan maskası vardır. 
 Yazı:  Çiftə  minarəli  mədrəsənin  minarə  qaydalarına  ulduz  formasında  kufi  yazılar  eyvan, 
pəncərə  və  oyuqlar  ətraflarında  isə  Səlcuqlu  nəcx  (ərəb  yazısı)  ilə  yazılmış  yazı    növlərinə  yer 
verilmişdir. Mədrəsə içərisindəki kitabələr isə ayə və hədis mətnləridir (7, s.5).  
 
1.
       2.
 
Şəkil 7. 1.Ərzurum Qoşa minarəli mədrəsənin otaq qapısı (Yurddaş, 2008) 
2.Ərzurum Qoşa minarəli mədrəsənin nəbati naxışlı bəzəkləri (Yurddaş, 2008) 

---

244 
 
 
Şəkil 8.  Ərzurum Qoşa minarəli mədrəsənin Cənub eyvanının bəzəkləri (Aydın, 2008) 
 
Şəkil  9. Ərzurum Qoşa minarəli mədrəsənin divar bəzəkləri (Aydın,2008) 
Mədrəsənin tikintisində işlədilən materiallar. Material və texniki hücrələrin daxili divarları 
xaric,  bütün  quruluş  kəsmə  daşlardan  tikilmişdir.  Minarələr  isə  kərpiclə  inşa  edilmişdir.  Firuzə 
rəngli  kaşılarla  bəzənmişdir.  Cənub  eyvanının  yan  divarlarının  inşaatında  istifadə  edilmiş  olan 
daşlar,  quruluşun  digər  tərəflərindən    fərqlidir.  Kərpic  minarələr  də  kaşı  mozaika  texnikası  ilə 
işlənmişdir.  Yivli  minarə  gövdələrində  kərpicdən  işıq-kölgədən  plastik,  çox  yaxşı  şəkildə  istifadə 
edilmişdir. Mədrəsənin qalın tutulan divarları içərisində bağlamadan istifadə edilmişdir. Kəsmə daş 
vəsaitin kobud sənəti yerdə ikən yonulmaqdadır. Motiv və kompozisiya divara bərkidilmədən yerdə 
qurulub daha sonra divara yerləşdirildikdən sonra daşların alışdırılması və incə işi görülmüşdür (13, 
s.110). Otaqların daxili divarlarından əlavə bütün quruluş kəsmə daşlarla hörülmüşdür. Mədrəsənin 
qalın  tutulan  divarları  içərisində  bağlamalardan  istifadə  edilmişdir.  Qübbənin  konusvari  damı 
qəhvəyi qırmızı görünüşlü qənbər daşı olaraq bilinən daş lövhələrlə örtülmüşdür (7, s.14). 
 
 
ƏDƏBİYYAT 
 
1.
 
Konyalı İ.H.  (1960). Abideleri ve Kitabeleri İle Erzurum Tarihi, İstanbul, 1960 
2.
 
Beygu A. Ş. Erzurum  Tarihi, Anıtları,  Kitabeleri, İstanbul, 1936 
3.
 
Karamağaralı  H.  Erzurumdakı  Hatuniye  Medresesinin  Tarih  ve  Banisi  Hakkında 
Mülahazaralar. //Selçuklu Araştırmalar Dergisi: III, 1971 
4.
 
Yurttaş  H.,  Özkan  H.,  Köşklü  Z.,  Tali  Ş.,  Okuyucu  D.,  Geyik  G.,  Kındığılı  M.,  Yolların, 
Suların ve Sanatın Buluştuğu Şehir Erzurum, Ərzurum, 2008 
5.
 
Ünal R. H. Les Monuments İslâmiques Anciens de la Ville d’Erzurum et de sa Region, Paris, 
1968 
6.
 
Ünal R.H. (1989). Çifte Minareli Medrese (I.Baskı).Ankara: Kültür  Bakanlığı, 1989 

---

245 
 
7.
 
Zeren  E.Ş.  Erzurum  Çifte  Minareli  ve  Yakutiye  Medreselerinin  Bazı  Çağdaş  ve  Benzer 
Anadolu  Yapılarında  Ön  Yüz  Taç  Kapı  Süslemeleri  İle  Karşılaştırılması  (Yayınlanmamış 
Doktura Tezi). Atatürk Üniversitesi, Sanat Tarihi Anabilim Dalı, 1996 
8.
 
 Sözen M.  Anadolu  Medreseleri.   İstanbul, 1970 
9.
 
Tuncer O. C. (1986). Anadolu Selçuklu  Mimarisi   ve  Moğollar, Ankara, 1986 
10.
 
 Aslanapa O. Orta Çağın En Eski Yatılı İlim ve Kültür Messeseleri. Ankara,  Türk  Kültürü, 
1963 
11.
 
 Bayburtoğlu  Z.  Anadolu  Selçuklu  Devri  Büyük  Pogramlı  Yapılarında  Ön  Yüz  Düzeni, 
Vakıflar   Dergisi , S. XI, Ankara, 1976 
12.
 
 Karpuz  H.  Erzurum’da  Türk İslam  Yapıları. İstanbul, 1976 
13.
 
Özkan  H.  XI-XIII.  Yüzyılda  Anadolu  Türk  Mimarisinin  Oluşumunda  Doğu  Anadolunun 
Rolü  Atatürk  Üniversitesi  Sosyal  Bilimler  Enstitüsü  Sanat  Tarihi  Anabilim  Dalı  Doktura 
Tezi, Erzurum, 2000 
 
 
ABSTRACT 
Chelik Chengiz 
Madrasa two minarets of Erzurum 
 
         The first medresa samples built  by turks in Anatolia belong to the middle period of the XII 
century.  The  word  medresa  has  been  used  in  the  meaning  of  “education  hearth  ruled  with  the 
traditional  methods  in  Islamic  countries”.  Being  the  science  hearth  the  mesresas’  forming  and 
organizing by the help of state and being the education free with the help of foundation are the labor 
of  Saljuks.  Being  analogues  of  Nizamiyye  medresas  (459-1065)  begun  working  in  Baghdat  by 
Saljuks  we can also  denote the medresas built  in  the cities of Marv, Herat,  Isfahan,  Balkh,  Basra, 
Mosul,  Amuli,  Tarebistan.  First  of  all  in  the  IV-X  centuries  the  medresas  occured  in  Eastern 
territories  of  Islamic  territoies  as  Bukhara,  Nishapur,  Khorasan  are  confered  to  be  spresd  to  the 
other Islamic countries as Baghdat, Syria, Egypt, Tunis and Endulus. But in Anatolia medresas have 
been built  in  different  places  in  XII  century for the first  time in  Saljuks and  Beyliks  period being 
taken as a sample from Syria and Baghdat medresa.  
 
РЕЗЮМЕ 
Челик Чингиз 
Медресе два минарета Эрзурума 
            В  Анадолу  первые  медресе,  построенное  турками,  относится  к  XII  веку.  Слово 
медресе  в  исламских  странах  использовалось  как  учебное  заведение,  испольняющее 
традиционные  методы.  Будучи  очагом  науки,  медресе,  в  широком  смысле,  построены  и 
организованы  со  стороны  государства  и  были  бесплатными,  благодаря  Сельджукам. 
Начавшая  свою  деятельность  в  Багдаде  со  стророны  Сельджуков  Низамие  медресе  (459-
1065), имела подобные медресе, построенные в городах: Марва, Герат, Исфахан, Балх, Басра, 
Мосул, Амули, Таберистан. Начало выхода медресе в Исламском мире на Востоке в Бухаре, 
в  Нишапуре,  в  Хорасане  приходится  к    IV-X  векам.  Отсюда  медресе  распространились  в 
другие  исламские  страны  как  Багдад  (Ирак),  Сирия,  Египет,  Тунис  и  Эндулус.  В  Анадолу 
медресе в первый раз построены во времена Сельджуков и Княжеств и примером для таких 
медресе брались Сирийские и Багдадские, которые строились в разных местах. 
 
      НДУ-нун  Елми  Шурасынын  23  sentyabr  2016-cı  ил  тарихли 
гярары иля чапа тювсийя олунмушдур (протокол № 01). 
      Məqaləni çapa təqdim etdi: Sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə 
doktoru, dosent İ.Məhərrəmova 
 

---