Elmi ƏSƏRLƏR, 2016, №4(78) nakhchivan state university. Scientific works, 2016, №4 (78)

33 
 
bölgüyə imza atanların yadelli olmasına diqqət çəkilmişdir. 
Azərbaycan ədəbi dilinin leksikası zəngin olduğu kimi, onun folklor leksikası da sözlərin və mənaların 
bolluğu ilə xarakterikdir. Dilin leksik qatı dəyişməyə meyilliliyin güclü olması ilə səciyyəvidir və bu, həm 
yazılı  ədəbi  dildə,  həm  də  folklor  dilində  özünü  göstərir.  Ümumxalq  dilində  dialekt  sözlərin  və 
arxaizmlərin də müəyyən qədər yeri vardır. Məlumdur ki, fonetika və qrammatikadan fərqli olaraq, dilin 
leksikası  zamanın  təsirinə  məruz  qala  bilir.  Ümumxalq  dilinin  leksikası  işləndiyi  və  yarandığı  dövrlə 
uyğunlaşır. Belə ki, ümumxalq dilinin leksikasında zamanın xüsusiyyətlərini əks etdirən vahidlər  çoxdur.  
Naxçıvan  folklorunun  dilində  elə  sözlər  vardır  ki,  onlar  dilimizin  müxtəlif  zamanlardakı 
vəziyyətini  öyrənmək  baxımından  çox  maraqlı  və  aktualdır.  Bu  baxımdan,  folklor  örnəklərinin 
dilindəki arxaizmlər işlənmə məqamları, üslub imkanları ilə diqqəti cəlb edir.  Axıcı və təsirli dili 
ilə  seçilən  bayatılarda  da  köhnəlmiş  sözlərin  yeri  və  rolu  vardır.  Bayatıların  dilində  köhnəlmiş 
sözlər aşağıdakı qruplara ayrılır: 
1.
 
Çağdaş dilimizdən çıxmış, yəni tamamilə arxaikləşən leksik vahidlər. 
2.
 
Çağdaş  ədəbi  dilimizdə  aktivliyini  itirən,  lakin    dialektlərdə  yaşamını  davam  etdirən 
köhnəlmiş sözlər. 
3.
 
Tamamilə köhnəlməyən, lakin arxaikləşməyə meyilli sözlər. 
Naxçıvan bayatılarının dilində bir zaman məişətdə bol-bol işlənən əşyaların adının işlənmə 
passivliyi  ilə  qarşılaşmaq  olar.  Həmin  əşyaların  təzələnməsi  (yeniləri  ilə  əvəz  olunması)  onların 
köhnə adının istifadədən qalmasına səbəb olur ki, bu da arxaikləşməni sürətləndirir.  
 
 
 
Boynuna salıb silsilə, 
 
 
 
Şeh düşüb qızılgülə. 
 
 
 
Çağır,  faytonçu gəlsin, 
 
 
 
Gedirəm yarımgilə (2, 324). 
 
 
 
Bu yaxa mənim yaxam, 
 
 
 
Silsiləm yoxdu taxam. 
 
 
 
Mənim nə vaxtım idi, 
 
 
 
Ah çəkib yola baxam? (2, 332). 
Bu  bayatıda  iki  arxaizm  işlənmişdir.  Bunlardan  biri  qızıldan  düzəldilmiş  bəzək  əşyası 
(silsilə),  digəri  isə  insan  anlayışı  ifadə  edən  “faytonçu”  sözüdür.  Onların  köhnəlmə  dərəcəsi 
təxminən eynidir. Belə ki, el arasında onları tanıyanların sayı,  yəqin ki, bərabər olar. Silsilənin  nə 
olduğunu  yaşlı  qadınlar  bildiyi  kimi,  “fayton”  və  “faytonçu”  sözləri  də  işlənmə  fəallığını  eyni 
dərəcədə itirmişdir. 
 
 
 
Mən aşıq, aran yerdə, 
 
 
 
Çöl yerdə, viran yerdə. 
 
 
 
Fələk köçüm qaytarıb 
 
 
 
Mənzilə varan yerdə (2, 329). 
Bayatıların  dilində  “varmaq”  feli  maraqlı  leksik-qrammatik  vahidlərdən  biri  kimi  diqqəti 
çəkir.  Tarixi  qrammatikamız  üçün  xarakterik  olan  bu  söz  zaman-zaman  dilimizdə  aktiv  mövqedə 
olmuş,  XX  yüzilliyin  ortalarında  fəallığını  itirərək  arxaikləşməyə  doğru  getmişdir.  Bu  leksem 
hazırda  türk  dilində  fəallığını  qorusa  da,  çağdaş  Azərbaycan  dili  üçün  səciyyəvi  deyil.  O,  bizim 
dilimizdə “fərqinə varmaq” ifadəsinin tərkibində qalsa da, işlənmə tezliyinə malik deyil. Naxçıvan 
folklorunun dilində belə leksik-qrammatik vahidlərlə tez-tez qarşılaşmaq mümkündür.  
 
 
 
Heyranam boz börkünə, 
Qonubdu toz börkünə. 
Yarım, bədnəzər çoxdur, 
Dəyməsin göz börkünə (2, 330). 
        Bayatının dilində “börk” papaq anlamında işlənmişdir. Əslində, bu söz indi də Naxçıvanın bəzi 
yerlərində dialekt kimi işlənsə də, “Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti”ndə qeydə alınmamışdır. 
Lüğətdə  bu  söz  tamamilə  başqa  anlamda  olan  dialekt  kimi  öz  əksini  tapmışdır.  “Börk”  Xanlar 
dialekti kimi “araba təkərində dəndənənin keçdiyi qövsşəkilli ağac” mənasındadır (1, 64). 
Bayatıların dilində öyüd-nəsihət xarakterli fikirlərə də rast gəlmək olur: 
 
 
 
Çaylar olub dişləmə,  

---

34 
 
Çayın pulun xərşləmə. 
Evə qonaq gələndə  
Ərzi-giley başlama (2, 335). 
Lalə alıb tez gətir, 
Arşın apar, bez gətir. 
Nə qonşuya söz apar, 
Nə qonşudan söz gətir (2, 347). 
 
Vulqarizmlər  (kobud  sözlər  və  söyüşlər)  ədəbi  dil  fakt  olmasa  da,  şifahi  ədəbi  dilimizdə 
onlara  rast  gəlmək  mümkündür.  Bu  da  bədii  dilin  mühafizəkar  olmamasından  irəli  gəlir.  Belə  ki, 
digər üslublardan fərqli olaraq, bədii üslubda bəzən ədəbi dilə daxil olmayan sözlər də işlədilir. Bu 
baxımdan, aşağıdakı bayatı səciyyəvidir: 
 
 
 
 
Dəniz susuz olarmı? 
 
 
 
 
Dibi qumsuz olarmı? 
 
 
 
 
İt oğlu, köpək oğlu, 
 
 
 
 
Qız da toysuz olarmı? (2, 337). 
 
Bayatıların dilində sifətin çoxaltma dərəcəsinin morfoloji əlamətinin –ca
2
 şəkilçisinin zərflə 
işlənməsi məqamları da maraqlıdır: 
 
 
 
 
Əzizim, iydə şirin, 
 
 
 
 
Yeməyə iydə şirin. 
 
 
 
 
Gəl yaxınca oturaq, 
 
 
 
 
Danışaq bir də şirin (2, 343). 
Bu fakt dərəcə əlamətinin əsas nitq hissələrindən yalnız sifətə aid olmadığını göstərən faktlardan 
biridir.  Bu  əlamətin  işlənmə  dairəsi  genişləndiyindən  onun kateqoriya kimi  dəyərləndirilməsinə  ehtiyac 
vardır.Beləliklə, Naxçıvan folklorunda bayatıların dil-üslub keyfiyyətləri zəngin və maraqlı olmaqla 
araşdırılmağa layiqdir. 
ƏDƏBİYYAT 
1.
 
Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti. Bakı, Şərq-Qərb, 2007 
2.
 
Naxçıvan folkloru. Naxçıvan, Əcəmi, 2010 
3.
 
“Naxçıvan  Muxtar  Respublikasında  Xalq  yaradıcılığı  günlərinin  keçirilməsi  haqqında”  Naxçıvan 
Muxtar Respublikası Ali Məclisi Sədrinin sərəncamı / Naxçıvan folkloru. Naxçıvan, Əcəmi, 2010, 
s. 4-7
   
ABSTRACT 
Gunay Babayeva 
      Language style of Nakhchivan folklore (according to bayaties
 ) 
In the article it is dealt with the features of language style of Nakhchivan folklore. From this 
point,  the  language  of  bayati  is  forefront.  The  qualities  of  the  language  style  of  bayaties  are 
involved in the theoretical analysis and  are shown different features. It is paying attention to the old 
words  of  genre  of  bayati  language  and  is  shown  the  example  of  them.  In  addition  ,  methods  are 
described  for  generating  antonymous.  The  theoretical  ideas  put  forward  in  the  article  based  on 
language facts. 
РЕЗЮМЕ 
Гюнай Бабаева 
Языковые-стилистические особенности нахчыванского фольклора (на основе баяты) 
 
В  статье  рассматриваются  языковые-стилистические  особенности  нахчыванского 
фольклора, на передний план выдвигается язык баяты. Автор статьи привлекает к научному 
анализу языковые-стилистические качества баяты, выявляет их отличительные особенности. 
Особое внимание уделено устаревшим словам на языке жанра баяты, приведены конкретные 
примеры.  Исследователь  также  рассматривает  средства  и  способы,  создающие  антономию, 
языковыми факторами обосновывает выдвинутые научно-теоретические критерии. 
 
      НДУ-нун  Елми  Шурасынын  23  sentyabr  2016-cı  ил  тарихли 
гярары иля чапа тювсийя олунмушдур (протокол № 01). 
      Məqaləni  çapa  təqdim  etdi:  Filologiya  üzrə  elmlər  doktoru, 
professor  H.Həşimli 

---