35
NAXÇIVAN DÖVLƏT UNİVERSİTETİ.
ELMİ ƏSƏRLƏR, 2016, № 4(78)
NAKHCHIVAN STATE UNIVERSITY.
SCIENTIFIC WORKS, 2016, № 4 (78)
НАХЧЫВАНСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ УНИВЕРСИТЕТ.
НАУЧНЫЕ ТРУДЫ, 2016, № 4 (78)
NADİR İSMAYILOV
Naxçıvan Dövlət Universiteti
UOT 82: 316. 3
ƏHMƏD CƏMİL VƏ UŞAQ ƏDƏBİYYATI
Açar sözlər: Azərbaycan ədəbiyyatı, uşaq ədəbiyyatı, Əhməd Cəmil
Key words: Azerbaijan literature, children’s literature, Ahmed Jamil
Ключевые слова: Азербайджанская литература, детская литература, Ахмед Джамил
Əhməd Cəmil (1913-1977) XX əsr Azərbaycan poeziyasının inkişafında mühüm xidmətləri
olan tanınmış şairlərdəndir. Onun ideya-bədii mükəmməlliyə malik əsərləri ədəbiyyatımızın
zəngin–ləşməsində özünəməxsus rol oynamışdır. Əhməd Cəmilin yaradıcılıq fəaliyyətinin mühüm
bir qolunu da uşaq ədəbiyyatı nümunələri təşkil edir. Onun uşaqlar üçün yazdığı şeirlər mövzuca
müxtəlif olduğu kimi, sənətkarlıq axtarışlarının dolğunluğu ilə də diqqəti çəkir.
Əhməd Cəmilin uşaqlar üçün yazdığı ən məşhur şeirlərdən biri “Can nənə, bir nağıl de!”
adlanır (1, s.62-63). Akademik Bəkir Nəbiyev bu şeir barədə yazmışdır: “Can nənə, bir nağıl de!”
şeiri Böyük Vətən müharibəsinin başlamasından bir qədər əvvəl yazılsa da, müharibə dövrünün
əhvali-ruhiyyəsi və hadisələri ilə qəribə şəkildə səsləşirdi. Atası orduya getmiş balaca bir oğlanla
onun nənəsi arasında soyuq qış gecəsində gedən adi bir dialoq onların hər ikisinin daxili aləminə
baş vurmaq, hansı hisslər və arzularla yaşadıqlarını görmək üçün geniş imkan verir. Bu şeirdə
Ə.Cəmil uşaq psixologiyasına son dərəcə həssas yanaşmağı, kiçik yaşlıları dərindən müşahidə
etməyi bacaran bir sənətkardır” (6, s.74).
1940-cı ildə qələmə alınmış bu dolğun əsər atası ordu sıralarında olan balaca uşaqla nənəsi
arasında mükalimə üzərində qurulmuşdur. Şeirdə müəllif həm nənənin, həm də nəvənin qəlb
aləmini çox təsirli və təbii detallar vasitəsi ilə canlandırmışdır. Üstəlik burada uşağın atası, yəni
nənənin ordu sıralarında olan oğlu haqqında da söhbət gedir. ”Süjetli şeirin nadir nümunəsi olan
“Can nənə, bir nağıl de!” şeirində Ə.Cəmil üç surət yaratmışdır: Nənə, Nəvə, cəbhədə döyüşən
Ata” (4, s.224).
Əsərin əvvəlində təsvir olunur ki, soyuq qış axşamıdır, şaxta qılınc kimi kəsir. Belə bir
vaxtda nənə öz nəvəsini yatırtmaq üçün nağıllar desə də uşaq bununla kifayətlənmir, yenə də nağıl
istəyir:
-Ay nənə, bir nağıl de!
-Ömrüm-günüm, yat daha,
Hamısını
indi desəm, nağıl qalmaz sabaha.
-Can nənə, de birini də.
-Ağrın alım, sözə bax.
Evimizdə səndən savay, gör heç varmı bir oyaq?
Gecə keçib, ev soyuyub, hənir
gəlmir ocaqdan ,
Taxt üstündə məstan pişik, odur yatıb bayaqdan.
Ört üstünü,
dərdin mənə, bax, eşikdə yel əsir.
-Qar yağırmı?
-Elə yağır…sazaq qılınc tək kəsir…
Körpə yeni düşüncələrə baş vurur, atasının divardan asılmış şəklini görərək nənəsindən
soruşur ki, görəsən, indi atam haradadır, belə şaxta onu üşütmür ki? Nənəsi isə bu zavallı uşağı
ovutmaq, rahatlamaq üçün müvafiq cavablar verir.Bütün bunlar şair tərəfindən böyük həssaslıqla
canlandırılmışdır:
-Ömrüm günüm, körpə quzum, qurban olum adına,
36
Niyə köks ötürürsən o düşəndə yadına?
Atan yazır: “…Hələ xoşdur bu tərəfdə havalar.”
Deyir, oğlum darıxmasın, görüşərik bu bahar…
Bağçalarda çiçək
açar gülöyşə nar, yasəmən,
Qaranquşla bir zamanda qayıdaram kəndə mən…
Qayğıkeş nənənin təsəllisi uşağın yeni düşüncələrinə rəvac verir:
-Onda, nənə, ay nənə!
Qoy kəsməyək ağ toğlunu, qalsın atam gələnə…
Bunun ardınca nənə uşağın qəlbini sakitləşdirmək üçün atasının gələcəyi günü təsvir edir.
Şirin xəyallara dalan uşaq, axır ki, yuxuya gedir. Beləliklə, yazıçı Mehdi Hüseynin qeyd etdiyi
kimi: “Burada lirika da vardır, xəfif bir kədər də, bahar ətri verən bir sevinc də” (3, s.316).
Aşağıdakı misralar da məhz nəvənin ovqatında sevinc notlarının qabarıqlaşmasının təzahürüdür:
Körpə güldü…həsrət qonan gözlərindən uçdu qəm,
Öpdü onun xəyalını indi gözəl bir aləm…
Bu şeirdə balaca uşağın psixologiyasının mükəmməl təqdimi ilə yanaşı, qayğışeş nənənin
qəlb aləmi də məharətlə təqdim olunmuşdur. “Şair nənə və nəvənin daxili düşüncə və arzularını,
hiss və xəyallarını sadə, səmimi, təbii, eyni zamanda, hüzn və sevinc qarışıq romatik boyalarla
təsvir etmişdir” (5, s. 219). Ədəbiyyatşünaslıqda vurğulandığı kimi, bu şeir “mövzu, ideya və
sənətkarlığına görə müharibə dövrü və ondan sonra müharibə problematikasına həsr edilmiş ən
yaxşı əsərlərdən biri hesab olunur” (2, s.344).
Əhməd Cəmilin 1941-ci ildə yazdığı irihəcmli “Şaxta baba” şeiri (1, s.72-76) müharibə
dövrünün həyəcanlı psixologiyası ilə uşaqların yeni il şənliyini vəhdətdə təcəssüm etdirən maraqlı
bədii nümunədir. Şeirin adından sonra “uşaqlara yeni il hədiyyəsi” qeydi verilib. Əsərdə yığcam
süjet elementləri də vardır. Şeirin əvvəlində qarlı-boranlı yeni il axşamı təsvir olunur.Kənddə hamı
evlərə çəkilib. Evlərin birində Tapdıq dədə nağıl danışır, Başqa bir evdə isə uşaqlar toplaşıb
şənlənirlər. Ayaz adlı bir oğlanın oxuduğu mahnı müharibə dövrünün ovqatını ədəbi müstəviyə
gətirir:
Külək, sən qılınc ol, əs,
Qar sən də yolları kəs;
Meşələr uğuldasın,
Düşsün dağa, daşa səs!
Şaxta, sən də divan tut!
Donsun faşist adlı qurd.
Bunun ardınca isə əsas mətləbə diqqət yönəldilir, Şaxta babanın gəlişi təsvir olunur. Həmin
hissə on illərdən bəridir ki, uşaqların dilinin əzbəridir. Ayazın nəğməsi bitincə qapını külək açır.
Evə soyuq hava, qar, boran dolur. Bəlli olur ki, gələn Şaxta babadır. Müəllif dəqiq detallar vasitəsi
ilə Şaxta babanın zahiri portretini məharətlə canlandırmışdır:
Saç-saqqalı tamam ağ,
Başında qardan papaq,
Girdi
evə bir qoca,
Boyu çinardan uca.
Yapıncısı buz kimi,
Parlayır ulduz kimi
Qotazlı qar xurcunu,
Uşaqlar görcək bunu,
Alıb
dövrəyə həmən,
Tutdular ətəyindən.
Uşaqların sualına cavab olaraq Şaxta baba buraya gələnədək keçdiyi yollardan, üzləşdiyi
çətinliklərdən söz açır:
Fikrə getdi bir qədər.
Dedi: -Əziz körpələr!
Qarlı dağlar aşaraq,