Elmi ƏSƏRLƏR, 2016, №4(78) nakhchivan state university. Scientific works, 2016, №4 (78)
Yüklə 5,04 Kb. Pdf görüntüsü
|
48 Zənn, xətt, fənn, həkk yazılır Söylə bəs küll, hiss sözündə Qoşa samitlər nə vaxt Gah cüt, gah tək yazılır? Bələdsənsə bu dilə, Buyur, onda şərh elə. Öyrəncilər mətnlə tanış olduqdan sonra sonu eynicinsli qoşa samitlərlə bitən birhecalı sözlər haqqında dşünürlər. Və dilimizdə belə sözlərin heç də çox olmadığını söyləyirlər. Onların müxtəlif cavablarından sonra müəllim özü bütün deyilənləri ümumiləşdirərək aşağıdakı düzgün və son nəticəni bildirir. Son samiti uzun tələffüz olunan zənn, xətt, həkk, fənn kimi birhecalı eynicinsli qoşa samitli sözlərdən fərqli olaraq, hiss, küll sözlərində eyni qoşa samitlərdən birini atdıqda onlar tamamilə başqa mənalar bildirirlər. Hiss və küll sözlərindən başqa belə təkhecalı alınma sözlərə samitlə başlanan şəkilçilər artırıldıqda onların kökündəki qoşa samitlərdən biri düşür; məs., xətt- xətdən, sirr-sirli və s. Azərbaycan dilində saitlərin tələffüzü ilə bağlı müxtəlif qaydalar vardır. Həmin qaydalar içərisində eynicinsli qoşasaitli sözlərin yazılışı və tələffüzünə aid nümunələrlə tədrisdə daha tez-tez qarşılaşırıq. Saat, camaat, mətbəə, təəccüb, bədii, təbii kimi sözlər bu qəbildəndir. Dərsdə belə sözlər üzərində iş aparılarkən müəllim istər-istəməz aşağıdakı orfoepik qaydaları öyrəncilərə xatırladır. Dilimizdəki qoşa aa saitli sözlər tələffüzdə bir uzun a: saiti kimi tələffüz edilir. Həmin qayda digər qoşasaitli sözlərə də aid edilir.Yəni o sözlərdə də eynicinsli qoşa saitlər bir uzun sait kimi tələffüz olunur. Şagirdlərin müstəqil işlərini təşkil etmək, axtarıcılığa sövq etmək üçün onlara aşağıdakı poetik parça üzərində düşünmək təklif olunur. Lüğətdə eynicinsli, Eyni qoşa saitli Sözlərimiz az deyil. Beş-altı belə sözü Hər kəs ayrıca özü Yazsın iş dəftərinə. Sonra da hər bir sözün, Yazıyla tələffüzün Şərh versin fərqlərinə . Biz də diqqət yetirək Düzünə, səhvlərinə. Belə calışmalar şagirdləri düşundürmək, tədqiqatçılığa yönəltməklə bərabər, həm də onları yorğunluqdan xilas edir, poetik nümunələr oxumağa, bədii ədəbiyyatı sevməyə, ədəbi tələffüz normalalrını gözləməyə alışdırır. Orfoepiya və orfoqrafiya bəhslərini bir-birindən ayrı öyrətmək o qədər də faydalı olmur. Uzun illərin təcrübəsi göstərir ki, orfoqrafiyanı orfoepiyasız, orfoepiyanı isə orfoqrafiyadan təcrid edilmiş şəkildə, qarşılaşdırma aparmadan öyrətmək mümkün deyil və ya olduqca çətindir. Buna görə də, bu bəhslərlə bağlı olan hər bir mövzu qarşılıqlı, əlaqəli və ya paralel öyrədilməlidir. Məsələn, biz aşağıda verilmiş çalışma nümunəsinə diqqət yetirsək, bunu açıq-aydın müşahidə edərik. Diqqətlə bax hər sözə, Doğru cavab ver bizə. Dovğa, qovğa, Firuzə, Dovşan, körük və kuzə Ürək, sünbül, mis, dəmir. Saqqal,nöqtə,rəqs,hənir 49 Sözlərindən hansının Ədəbi tələffüzü Yazılışdan fərqlənir ? Şagirdlər mətni oxuyur və uzun tələffüz olunan saitləri müəyyənləşdirirlər. Sonra isə onların orfoqrafiyası ilə orfoepiyasını müqayisə edirlər. Şüurlu surətdə nəticə çıxarırlar ki, dovğa, qovğa, dovşan sözlərində tələffüz zamanı v samiti düşür və o saiti uzun tələffüz olunur. Firuzə və kuzə sözlərində isə u saitləri uzun tələffüz olunur. Tərkibindəki sait səslərdən biri uzun tələffüz olunan bu sözlərdə vurğu uzun tələffüz olunan saitin deyil, sözlərin axırıncı hecaları üzərinə düşür. Dovğa, qovğa tipli sözlərdə uzun tələffüz olunan saitlərə görə v samitinin düşməsi həmin sözlərin orfoqrafiyasında çətinliklər törədir. Yazıda bu səhvlərə yol verməmək üçün yazılışı və tələffüzü bir- birindən fərqli olan belə sözlər müqayisələr edilməklə öyrənci yaddaşında möhkəmləndirilməlidir. Yuxarıda göstərilən poetik parçada şagirdlər müəyyənləşdirirlər ki, körük, ürək, mis, sünbül, dəmir sözlərinin tələffüzü ilə yazılışı bir-birindən çox da ciddi şəkildə fərqlənmir. Körük, ürək sözlərində axırıncı səs qismən dəyişikliyə uğrayır,sünbül sözünün isə tələffüzü ilə yazılışı arasındakı əsas çətinlik n səsinin tələffüzdə m kimi deyilməsindən irəli gəlir. Bu da sözün yazılışında çətinlik törədən əsas amillərdəndir. Ona görə də sözlərin orfoqrafiyasını onların orfoepiyası ilə müqayisəli öyrətmək lazımdır ki, şagirdlər nə sözün düzgün tələffüzündə, nə də yazılışında səhvlərə yol verməsinlər. Azərbaycan dilində alınma sözlərin müəyyən bir qismi eyni qoşa saitlərin yanaşı işlənməsi ilə özünü göstərir. Bununla yanaşı, dilimizdə bir qisim alınma sözlərdə iki müxtəlif saitin işləndiyi məqamlar da vardır. Belə sözlərin düzgün yazılışı və tələffüzünü öyrətmək məqsədilə aşağıdakı tipli çalışmalar üzərində iş aparılır: Çalışma 1. Saat, zoopark, inşaat, Təbii və camaat, Təəssüf, məəttəl kimi Qoşasaitli sözdə, Ən düzgün tələffüzdə Neçə sait səslənir? Söylə onları bir-bir. Çalışma 2. Faiq, Şaiq, Nəvai, Zəif, laiq, fədai Sözlərinə sal nəzər, Amma olma bədnəzər. Bu sözlər deyiləndə, Plovtək yeyiləndə, Saitlər arasını Hansı bir samit bəzər? Öyrəncilər birinci çalışmanı yerinə yetirərkən onlar saat, zoopark, inşaat, təbii, camaat, təəssüf, məəttəl kimi eynicisli qoşa saitli sözlərlə qarşılaşırlar. Onlar bu tipli sözlərlə qarşılaşarkən əvvəllər qazandıqları biliklərə istinad edərək bildirirlər ki, belə sözlər eyni qoşa saitlərlə yazılsalar da, bir uzun sait kimi tələffüz olunurlar. Çalışmanın tələbinə əsasən bildirirlər ki, qoşasaitli sözlərin ən düzgün tələffüzü onların bir uzun saitlə səslənməsidir. Dilimzdə tez-tez istifadə etdiyimiz maaş, zoologiya, mətbəə, bədii kimi eyni qoşasaitli sözlər də tələffüz baxımından bu orfoepik qaydaya tabedir. İkinci çalışma isə birincidən fərqli olaraq, müxtəlif qoşa saitli sözlərin tələffüzü ilə bağlıdır.Burada yalnız ai, əi sait birləşməli sözlər nümunə kimi verilib. Lakin öyrəncilərə xatırladılır ki, dilimizdə belə qoşasaitli sözlər çoxdur. Aerodrom, şücaət, dairə, kakao, auditoriya, dialekt, biologiya, radius, neologizm, poetika, duel, aktul, müayinə, müəllim və s. sözlər belələrindəndir. Şagirdlərin lüğətlərlə işləmək bacarıqlarını möhkəmləndirmək məqsədilə bu qəbildən olan sözlərin orfoqrafiya lüğətlərindən seçilib yazılmasını ev tapşırığı kimi vermək də faydalı olar. Növbəti dərsdə şagirdlərin özlərinin seçib yazdıqları belə qoşa saitli sözlərin orfoepiyası üzərində müstəqil Yüklə 5,04 Kb. Dostları ilə paylaş:
|