53
NAXÇIVAN DÖVLƏT UNİVERSİTETİ.
ELMİ ƏSƏRLƏR, 2016, № 4(78)
NAKHCHIVAN STATE UNIVERSITY.
SCIENTIFIC WORKS, 2016, № 4 (78)
НАХЧЫВАНСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ УНИВЕРСИТЕТ.
НАУЧНЫЕ ТРУДЫ, 2016, № 4 (78)
QƏNİRƏ ƏSGƏROVA
Naxçıvan Dövlət Universiteti
askerovaganira@gmail.com
UOT:81.1
NAĞILLARIN DİLİNDƏ DİALEKT VƏ KÖHNƏLMİŞ SÖZLƏRİN
ÜSLUB XÜSUSİYYƏTLƏRİ
Açar sözlər: arxaizm, dialekt, folklor, nağıl, üslub xüsusiyyətləri
Key words: archaism, dialects, folklore, fairy-tale style features
Ключевые слова: архаизм, диалект, фольклор, сказка, стилевые особенности
Folklor örnəkləri dilin zənginlik və sadəliyini göstərən qaynaqlardan biridir. Şifahi ədəbi
dilimizin formalaşmasında folklor örnəklərinin rolu əvəzsizdir. Azərbaycan mədəniyyəti tarixində
ədəbi dilin yaranıb formalaşması və inkişafı önəmli proseslərdən biridir. “Azərbaycan
mədəniyyətinin ağır hissəsini təşkil edən Azərbaycan ədəbi dili tarixi ümumtürk mədəniyyətinin
regional təzahürüdür” (1, 5).
Azərbaycan dili böyük türk dilləri ailəsinə daxil olsa da, onun xalq ruhunu yaşadan,
Azərbaycan təfəkkürünün məhsulu olan, qədim zamanlardan bəri Azərbaycan xalqının
mənəviyyatını əks etdirən özəl xüsusiyyətlərə malikdir. Belə ki, Azərbaycan ədəbi dili tarix boyu
müxtəlif funksional üslubları ilə bir sıra normativ faktlar qazanaraq bu prosesdə uzun bir yol
keçərək xeyli zənginləşmiş və türk dilləri içərisində seçilən dillərdən biri kimi yaşamını davam
etdirmişdir. Bu dilin ədəbi dil kimi formalaşıb inkişaf etməsində bədii üslubun özünə xas rolu
olmuşdur. “İstər tarixən qədimliyi, istərsə də müasir mərhələdəki inkişafı baxımından bədii üslub
ədəbi dilin digər funksional üslublarından seçilir. Azərbaycan yazılı ədəbi dilinin təxminən minillik
tarixi, müəyyən mənada, bədii üslubun inkişaf tarixi deməkdir. Belə bir fakt inkaredilməzdir ki,
Azərbaycan ədəbi dilinin XIX əsrin ikinci yarısına qədərki tarixi, əslində, bədii üslubun tarixi
olmuşdur” (1, 253). Bu üslub Azərbaycan ədəbi dilində aparıcı rolu ilə həmişə öndə getmişdir. Həm
şifahi, həm də yazılı nümunələrimizdə ədəbi dilin üslub imkanları genişdir. Azərbaycan şifahi ədəbi
dilinin maraqlı örnəkləri indi də yaranıb çoxalmaqdadır. Bu baxımdan, nağılların da özünəxas üslub
özəllikləri vardır. Onların dili bir çox cəhətdən araşdırılmağa layiqdir. “Nağıllar, hekayətlər,
qaravəllilər və lətifələr azərbaycanlıların zəngin və müxtəlif şəkilli el yaradıcılığı növlərindən bir
qismidir. El yaradıcılığının bu fantastik təhkiyəvi növünün pərdəsi altında Azərbaycan əməkçi
elinin tarixi keçmişi, ictimai əlaqələri, əməl və arzuları ilə etiqadları, inanışları canlanan kimidir”
(2, 7).
Qədim yunan şair və filosofu K.Horatsi sözü “böyük hökmdar” adlandırmışdır. Dilimizdəki
sözlərin işlənmə məqamlarını, üslub keyfiyyətlərini araşdırdıqca, bir daha təsdiq olunur ki, söz,
doğrudan da böyük qüvvətə malikdir. Nağıllarının dilində işlənmə tezliyini itirərək müxtəlif
dialektlərdə yaşayan köhnəlmiş sözlər diqqəti çəkən dil faktlarındandır.
Bir padşahın da göz işlədikcə üzüm bağları var idi. Elə olur ki, bir il qış bərk gəlir. Şahın
qoyun sürüsünün otu, yemi qurtarır. Nökər-naib gəlib şaha xəbər çatdırırlar... Yazda şah, vəzir-
vəkil də gəlib baxır ki, qoyun sürüsü qışı çıxıb (5, 55).
Yazda bağda o xətəm üzüm olur ki, ta
yığmağınan başa gəlmir (5, 55).
Bu örnəklərdəki
padşah, şah, nökər-naib, vəzir-vəkil sözləri dildə işlənmə tezliyini itirərək
tarixizmlər sırasına daxil olmuşdur. “O xətəm” sözü isə dialekt faktlıdır, “o qədər” sözünün
sinonimidir. Məlumdur ki, bədii üslub dogər funksional üslublarla müqayisədə qeyri-ümumişlək
sözlərə də meydan verən üslubdur və bədii dildə dialekt faktlarının olması təbiidir. Bədii üslubun
leksikasında köhnəlmiş sözlər və dialekt örnəkləri ilə tez-tez qarşılaşmaq mümkündür. Köhnəlmiş
sözlər və dialektlər müxtəlif tarixi mərhələlərdə dilimizin leksik-qrammatik xüsusiyyətləri, inkişaf
perspektivləri haqqında müəyyən təsəvvür yarada bilir. Bu sözlər ümumişlək sözlərlə müqayisəıdə
54
az işlənsə də, ədəbi dilin sadəliyini təmin etməkldə faydalıdır. Bütün zamanlarda ədəbi dilin yazılı
və şifahi dili arasında müəyyən fərqlər olmuşdur. Bu fərqlərin aradan qaldırılmasında köhnəlmiş
sözlərin və dialektlərin mühüm rolu vardır. Bundan başqa, dildə ümumtürk dili örnəklərinin
müəyyənləşdirilməsində də köhnəlmiş sözlər və dialektlər mühüm rol oynayır.
Azərbaycan nağıllarının dilindəki köhnəlmiş sözlər içərisində daha çox leksik vahidlər
tarixizmlər işlənmişdir. Tarixizmlərdən “bəy”, “xan”, “padşah”, “koxa” kimi sözlər daha çox
işlənmişdir. “Zəmanənin hökmü” (2, 21-26) və “Göy mıncıx” (2, 27-33) nağılının dilindəki
köhnəlmiş sözlərə nəzər salaq:
Ha iştərdi, şumlardı, əkərdi, malalayardı, becərib məhsulu başa gələndə bəy bir yandan,
koxa bir yandan, borclu bir yandan bunun məhsulunu xirmanda qurtarardılar.
– Bax, burdan düz şəhərə gedərsən, görəcəksən, camahat dükan-bazarı bağlayıb padşah
meydanına qaçır. Sən də qoşularsan camahata. Şəhərin padşahı bir yuxu görübdü.
Səni apararlar padşahın hüzuruna. Yeyərsən, içərsən, padşahnan bağçada seyrana
çıxarsan. Bağın ortasındakı hovuzun qırağında oturarsan. Padşah sənnən xəbər alacaq ki, ey
mənim şəhərimin dünyagörmüşü, mənim bu vaqiəmin mənası nədir?
Axşam çağları padşah vəzir-vəkiliynən baxçaya seyrana çıxdı.
Vəzir-vəkilinə əmr elədi ki, məni istəyən Əlmərdana xələt versin (“Zəmanənin hökmü”
nağılından
).
Bu qardaşlar söydəyərlik edirdilər.
Bunlar söydəyə getmişdi, üstlərinə haramı düşüb var-yoxlarını əlindən alır.
Sözün dəyəri böyükdür və Azərbaycan xalqı sözü anlayan və onu işlətməyi bacaran xalqdır.
Bu xalqın yaratdığı folklor örnəkləri onun zəngin mənəviyyatını, gözəl arzularını, həyata, cəmiyyətə
münasibətini göstərən qiymətli sənət əsərləridir, yüksək fikirlər qaynağıdır. İnsanın fikirləri onun
sözləri ilə meydana çıxır. Qədim zamanlardan bəri ulularımız sözə “ağlın çeşməsi” kimi qiymət
veriblər. Doğrudan da, sözlə ifadə olunana folklor nümunələri xalqımızın müdrikliyini, düşüncə
dərinliyini göstərir. Onun yaratdıqları dilimizin üslub özəlliklərini, leksik-qrammatik zənginliyini
yaşatmaqda çox əhəmiyyətlidir. “Dil hər bir fərdin, ümumilikdə isə xalqın mövcudluğunu
şərtləndirir, onu bəşər mədəniyyətinə qoşur, quvuşdurur” (4, 9). Azərbaycan nağıllarının da dili
onların yüksək ideyası, təlqin etdiyi mənəvi keyfiyyətlər qədər dəyərlidir.
Nağılların dilindəki dialekt və köhnəlmiş sözlərin araşdırılması dilimizin dərindən
öyrənilməsinə kömək edir.
Sabah oldu, arvadı Əlmərdançun xamralı bağladı, bir az da daşa
dönmüş pendir qoydu.
Kişinin üstündə kəsərtidən-zaddan bir tiyəsi də yoxdu.
Əlmərdan kişi bir az da yeyin tərpəndi.
Qoca yenə yeyinlədi.
Bu hində qulağına ilanın səsi gəldi (“Zəmanənin hökmü” nağılından
).
Qız da düyü arıtdıyırdı ki, xörək bişirsin.
–Qardaş, mənim günahıma batıb, nahaq qan eləmə. Mən heç bir kişi xaylağı görməmişəm.
Düyü arıtdıyırdım, bir göy mıncıx tapdım, ağzıma atmışdım, bilmədim uddum. Hər nə oldusa, o göy
mıncıxdan oldu.
Oğlan durdu, öküzdəri boyunduruxluyup, toxumu, xışı da götürüpçıxdı işə.
Öküzdəri iti götürüp getdi cüt əkməyə.
Ulamanı çıxardıpöküzdərin hərəsininbuynuzunun arasınnan bir dəfə vuran kimi yıxıldılar,
öldülər.
Çırtmaynan vırıp baydacanın altın dəldi, dibinnən baydacanı elə sordu ki, qaymaq gəlip
yapışdı baydacanın dibinə.
–Ay arvad, Göy mıncıx yorunuxdu, yerin sal, yatsın.
–Ağırdan, yüngüldən qabla farmaşdara, bir neçə dəst də yatıp-duracax qoy, yüklənək
qaçax.
Bıların başı qarışan kimi xəlvətcə durdu, girdi farmaşa (“Göy mıncıx” nağılından
).
Bu örnəklərdə fərqləndirilmiş sözlər işlənmə tezliyini itirsə də, dialektlərimizdə yaşamını
davam etdirir. Və o da diqqəti çəkir ki, nağılların dilində arxaizmlər tarixizmlərdən bir qədər geri