7
Dilbera,
bin hacc u umre sayaram
Senün-ile her geçen çagum benüm.
Şol kara halün gibi hahi degül
Yüregümde dayima dagum benüm.
Görk içinde olmaya hüsnün gibi
Kadri yüce, gönli alçagum benüm.
Husreva,
lutf eyle, rahm it Gavriye,
İy gözi nerkis, yüzi agum benüm.
(11, s.106-107)
Sultan Kansu Qavri də İzzəddin Həsənoğlu kimi, öz qəzəlini rəməl bəhrinin III növündə
yazmışdır. Nəzərə alaq ki, Misirin şair hökmdarı azsaylı ustad sənətkarlara, o cümlədən böyük
şairimiz İmadəddin Nəsimiyə nəzirə yazmışdı və sultanın bir sıra şeirləri də öz növbəsində bəzi
nəzirələrin qələmə alınmasına rəvac vermişdi, o zaman aydınlaşar ki, Kansu Qavrinin Həsənoğlu
şeirindən təsirlənməsi təsadüfi olmayıb, “Necəsən, gəl...” qəzəlinin yüksək dəyərinə əsaslanır.
Sultan Qavrinin nəzirəsində qafiyələrin çoxu Həsənoğlu şeirində işlənənlərdir. Məsələn: yağum, ça-
ğum, toprağum, ağum, alçağum, dağum...Hər iki nümunə arasındakı mövzu, ruh, qayə, duyum və
deyim tərzinin yaxınlığı da aşkar nəzərə çarpır. Bu oxşarlıq bəzi beytlərdə daha qabarıqdır. Məsə-
lən, Həsənoğlunun:
Hüsn
içində sana manənd оlmaya,
Əsli yuca, gönlü alçağum bənüm,-
beyti müqabilində Sultan Kansu Qavri aşağıdakı beyti işlətmişdir:
Görk içinde olmaya hüsnün gibi,
Kadri yüce, gönli alçagum benüm.
Bunlarla yanaşı, Kansu Qavrinin Həsənoğluya nəzirəsinin ümumən ideya-bədii
mükəmməlliyə, bir sıra orijinal deyimlərə malik olduğunu da vurğulamaq gərəkdir. Bu baxımdan 2-
ci, 3-cü, 5-ci beytlər xüsusən təqdirəlayiqdir.
Sultan Kansu Qavrinin haqqında danışılan qəzəlindən söz açan türkiyəli tədqiqatçı Orhan
Yavuz öz kitabında, çox güman ki, diqqətsizlik ucbatından mexaniki bir yanlışlığa da yol vermiş,
səhifəaltı qeyddə Həsənoğlunun Qavri qəzəlinə nəzirə yazdığını bildirmişdir
(11, s.105). “Halbuki
təxminən 1440-cı
ildə doğulan, 1516-cı ildə dünyasını dəyişən Misir məmlük sultanı Kansu Qavriyə
ondan çox-çox əvvəllər yaşamış İzzəddin Həsənoğlu necə nəzirə yaza bilərdi?”
(8, s.85). Sultan
Qavrinin divanında da əvvəl Həsənoğlu şeiri, sonra isə Qavrinin nəzirəsi verilmişdir. Təsadüfi deyil
ki, digər türk ədəbiyyatşünasları birmənalı şəkildə haqlı olaraq məhz Sultan Qavrinin Həsənoğluya
nəzirə yazmasını bildirmişlər: “Sultan Gavri, Hasanoğlu’nun “Niçesin, gel iy yüzi agum menüm,
Sen eritdün odlara yagum menüm” beyti ile başlayan şiirine, “İy yüzi gül Gülşen ü bâgum benüm,
Zülfünün zinciridür bağum benüm” şeklinde başlayan gazelle cevab vermiştir”
(9, s.163).
Həsənoğlunun “Necəsən, gəl...” qəzəli ilə bağlı bir maraqlı faktı da elmi ictimaiyyətimiz üçün
gərəkli ola biləcəyindən diqqətə çatdırmaq istərdik. Türkiyəli alim Ersen Ersoy 2013-cü ildə
yayınlanmış “XIV-XVI. yüzyıllar arasında yazılmış bazi şiirleri ihtiva eden bir mecmua ve İbn-i
Ömerin şiirleri” məqaləsində Parisdə milli kitabxanada saxlanılan bir əlyazmada bir sıra şairlərin
əsərləri ilə yanaşı, İ.Həsənoğlunun vaxtı ilə Barbara Fleminq tərəfindən aşkarlanmış qəzəlinə də
rast gəldiyini nəzərə çatdırmışdır. E.Ersoyun yazdığına görə, Paris kitabxanasındakı əlyazmada
qeydə alınan Həsənoğlu qəzəli B.Flemminq nüsxəsi ilə müqayisədə bir neçə beyt artıqdır
(4).İnternetdə oxuduğumuz bu məlumatı dəqiqləşdirmək üçün tədqiqatçı Ersen Ersoyun e-mail
ünvanını tapıb onunla əlaqə yaratdıq. Xahişimizə cavab olaraq Ersen bəy şairimiz Həsənoğlunun
“Necəsən, gəl...” qəzəlinin Paris əlyazmasındakı variantını yazıb bizə göndərdi
(Ersen bəyə dərin
təşəkkürümüzü bildiririk- H.H.).
Həmin variantı sadəcə Azərbaycan orfoqrafiyasına uyğunlaşdırmaqla burada ilk dəfə diqqətə
çatdırırıq:
8
Səfa gəldün,
ay yüzi ağum bənüm,
Sən əritdün yürəgüm yağın bənüm .
And içəm kim, səndən artuq sevməyəm,
Sənün ilə xoş geçər çağum bənüm.
Hüsn
içində hiç manəndün olmaya,
Əsli yüca, gönli alçağum bənüm .
Al əlümi, irəyüm maksuduma ,
Yoxsa dağlar əridür ahum bənüm.
Ay toğıcak
aləmə şölə verür,
Karanuda şəmü, həm çırağum bənüm.
Verr başunı,
vermə sirrin kimsəyə ,
Şöylə təlim etdi ustadum bənüm.
Bən ölicək yar yolına kon bəni,
Baxa dursun yara toprağum bənüm.
Toprağumdan nə ki, bitərsə bənüm,
Zari kıla cümlə yaprağum bənüm.
Tâ ölincə eşqini eltəm başa,
Gər Hasanoğlu durur adum bənüm.
Bu variantda da qəzəl doqquz beytdən ibarətdir. Amma 5-ci və 6-cı beytlər B.Flemminq
nüsxəsindən tamamilə fərqlidir. Həmin beytlərə diqqət yetirək:
Barbara Flemminq variantında:
Sən rəqibə sirrini faş еylədün,
Anun ilə оldu şiltağum bənim.
Qışladum
qapunda itlərün ilə,
Оldu kuyin uşda yaylağum bənüm
Ersen Ersoy variantında:
Ay toğıcak aləmə şölə verür,
Karanuda şəmü, həm çırağum bənüm.
Verr başunı, vermə sirrin kimsəyə ,
Şöylə təlim etdi ustadum bənüm.
Bu iki variantın fərqli beytləri arasında da duyum və deyim tərzi, dil-üslub xüsusiyyətləri
tamamilə eynidir. Bəlkə də, bu fərqli beytlər vaxtı ilə qəzəlin tərkib hissəsi olub. Maraqlıdır ki.
həmin beytlər arasında məntiqi bağlılıq da nəzərə çarpır. Məsələn, B.Flemminq nüsxəsindəki 5-ci
beytdə aşiq sirrini rəqibə faş etdiyinə görə gözəldən gileylənir. E.Ersoy variantındakı 6-cı beytdə isə
aşiq sanki bunun davamı kimi ustadının nəsihətini xatırladır: lazım gəlsə, başını da ver, yəni
canından da keç, amma kimsəyə sirrini vermə.
Variantların məqtə (son) beytləri də, demək olar ki, fərqlidir.Amma onların hər ikisində
Həsənoğlu eşqdəki sədaqətindən söz açır. Digər beytlər əsasən eyni olsa da, bəzi kiçik fərqlər nəzərə