63
kəmiyyəti göstərə bilməsindən ibarət olduğunu yazan alim əsaslı arqumentlər irəli sürərək
mənsubiyyətin qeyri-morfoloji üsullarla ifadə olunması fikrini qəbul etmir: “Ancaq qeyd etməyi
lazım bilirik ki, kitablarda “Mənsubiyyət kateqoriyası” adı altında bu kateqoriyaya dəxli olmayan
məsələlərdən də danışılır... Guya mənsubiyyət kateqoriyası təkcə morfoloji üsulla deyil, həm də
morfoloji –
sintaktik, hətta sırf sintaktik, analitik üsulla da əmələ gəlir” (19, 264).
Yusif Seyidovun bu fikri ilə razılaşmamaq mümkün deyil. Məsələ burasındadır ki, yuxarıda
istinad edilən, eləcə də çoxlu digər oxşar mənbələrdə mənsubiyyət anlayışından məhz morfoloji
kateqoriya kimi bəhs olunur. Danılmaz faktdır ki, hər bir qrammatik, o cümlədən, morfoloji
kateqoriyanın məzmunu və ifadə vasitəsi olur. Mənsubiyyət anlayışı da morfoloji kateqoriya kimi
nəzərdən keçirilirsə, deməli ancaq morfoloji ifadə vasitələri araşdırma obyekti ola bilər. Başqa
sözlə, digər dil səviyyələrinə məxsus olan ifadə vasitələri morfoloji mənsubiyyət kateqoriyasının
ifadə vasitəsi hesab oluna bilməz. Digər tərəfdən, qeyri-morfoloji ifadə vasitələri ilə mənsubiyyət
anlayışının məzmun komponenti elə açıq-aydın ifadə olunur ki, onlardan bəhs olunmadığı təqdirdə
mənsubiyyət kateqoriyasının məzmun planı tam əhatə oluna bilməz. Beləliklə, mənsubiyyət
anlayışının qrammatik kateqoriya çərçivəsində araşdırılması nə onun məzmun, nə də ifadə planını
əhatə edə bilmir. Qeyd edilməlidir ki, bu xüsusiyyət təkcə mənsubiyyət anlayışı üçün deyil, digər
morfoloji kateqoriyalar (felin növ, ismin kəmiyyət kateqoriyası və s.) üçün, eyni
zamanda təkcə türk
dilləri üçün deyil, digər dünya dilləri üçün də səciyyəvidir. Bu vəziyyət dilçiləri yeni tədqiqat
metodları axtarmağa vadar etmiş, yeni dilçilik metodları meydana gəlmişdir. Hər hansı linqvistik
kateqoriyanın həm məzmun, həm də ifadə məzmununu dolğun əhatə etmək nöqteyi-nəzərindən yeni
tədqiqat metodlarından olan sahə nəzəriyyəsi diqqəti xüsusilə cəlb edir. Bu nəzəriyyədən son
onilliklərin dilçilik praktikasında müxtəlif dil səviyyələrinin ayrı-ayrı vahidlərinin funksional-
semantik müstəvidə tədqiqi zamanı geniş istifadə olunur.
“Funksional-semantik sahə” termini başlıca olaraq sahələr arası linqvistik hadisə kimi, daha
doğrusu, semantik funksiyaların ümumiliyi əsasında birləşmiş müxtəlif səviyyəli ifadə vasitələrinin
məcmusu kimi başa düşülür. Yəni funksional-semantik ümumilik baza rolunu oynayaraq müxtəlif
səviyyəli dil elementlərini (morfoloji, sintaktik, leksik, söz yaradıcılığı, frazeoloji) bir araya gətirir.
Hər hansı funksional-semantik sahənin başlıca səciyyəvi xüsusiyyəti onun məzmun və ifadə
planlarına malik olmasıdır. Hər hansı bir linqvistik sahənin bütün müxtəlif səviyyəli (morfoloji,
sintaktik, leksik, leksik-sintaktik və s.), ayrı-ayrı yaruslara xas olan ifadə vasitələrinin məcmusu
həmin sahənin ifadə planını təşkil edir. Bütün bu müxtəlif səviyyəli ifadə vasitələrinin ümumi
invariant mənası isə müəyyən sahənin məzmun planını əmələ gətirir. Linqvistik sahələrin əsas
xüsusiyyətlərindən biri onların mərkəzi (əsas) və periferik ifadə vasitələrinə malik olmasıdır.
Göründüyü kimi, linqvistik sahələr anlayışı dilin tədqiqi üçün yeni tələblərə cavab verən bir
nəzəriyyə olmaqla qrammatik kateqoriyalardan əsaslı şəkildə fərqlənir. “Dilçilik sahəsi”
terminindən istifadə olunması dilin müxtəlif səviyyələrinə aid mikrostrukturların daha geniş tədqiq
olunmasına zəmanət verir. Xüsusən məzmundan formaya prinsipinin tətbiqi hər hansı dil
hadisəsinin
istər məzmun, istərsə də forma tərəflərinin tam əhatə olunmasına imkan yaradır.
Beləliklə, bu məqalədə müasir Azərbaycan dilində mənsubiyyət anlayışı sahə nəzəriyyəsi
müstəvisində araşdırılmışdır. Başqa sözlə, burada morfoloji mənsubiyyət kateqoriyası deyil,
mənsubiyyət funksional-semantik sahəsi araşdırma obyekti olmuşdur.
Geniş mənada sahib və mənsub komponentlər arasında müxtəlif atributiv əlaqələrin fadəsinə
xidmət edən funksional-semantik mənsubiyyət sahəsi Azərbaycan dilində monoqrafik tədqiqat
obyekti olmamışdır. Bu məqalədə mənsubiyyət anlayışının məzmun və ifadə planları bədii
ədəbiyyatdan seçilmiş dil faktları əsasında sahə nəzəriyyəsi müstəvisində qısa şəkildə şərh
olunmuşdur. Araşdırma məzmundan formaya istiqamətində aparılmışdır.
Qeyd olunmalıdır ki, mənsubiyyət kateqoriyası ilə ifadə olunan məzmun onu təşkil edən
komponentlərin mənasından asılıdır. Başqa sözlə, mənsubiyyət anlayışının məzmun planının
formalaşmasında bu kateqoriyanın tərkinb hissələrini əmələ gətirən nitq hissələrinin lüğəvi mənaları
əsas rol oynayır.
Müasir Azərbaycan dilində funksional-semantik mənsubiyyət sahəsinin məzmun planının
geniş yayılmış məna variantları aşağıdakılardır:
64
1) Sahib şəxsin mənsub əşyaya real şəkildə malik olması münasibəti. Məsələn: Hədiyyən
nadir tapılan hind güldanlarına bənzəyir (20, 27). Dərd eləmə, desəm ki: Yazı masam, ölürəm! (21,
458). Hücrəniz balaca da olsa, onda qəsr əlaməti var (20, 39). Mən hara gedirəm, hara gedirəm,
Səni aparıram pasportum kimi (21, 201).
Bu məna variantında ikinci komponent funksiyasında bədən üzvləri geniş işlənir. Məsələn:
Fikrim quzğun olub beynimi didir, qıçımda buxov var, qolumda zəncir (21, 200). Dəryanur başını
aşağı dikdi, sonra boynunu sol çiyninin üstünə əyib mayıl-mayıl mənə baxdı (20, 66). Əllərin
qızıldı, oğlan (20, 27). Zəhra əvvəlcə çiyinlərini çəkdi (20, 27).
2) Sahib şəxslə müxtəlif konkret və mücərrəd isimlər və digər substantivləşmiş sözlər arasında
ən müxtəlif aidlik münasibətləri. Məsələn: İlham adlı şahpərim var, Yol üstəyəm, səfərim var...
Yazılmamış əsərim var... (21, 28). İşgüzarlığına, qabiliyyətinə, cəldliyinə, ağlına, zəkasına, kamalına
görə vəzirin sevimlisi oldu (20, 15). Hələ səsiniz, ud çalıb oxumağınız! (20, 29). Yaşı artırdı, zarafatı,
deyib-gülməyi azalırdı mənim kimi... (20, 30). Mənim şimşəklərim hara şığıdı? Mənim dolularım
haraya yağdı? Mənim yağışlarım daha şıdırğı, Qanım daha təmiz, daha da ağdı (21, 197).
3) Şəxslər arasında aidlik münasibəti. Məsələn: Baş şeyxin qızı da bacısı barədə dediyini
unudub soruşdu... (20, 28). Cəmil isə camaatdan çox, dostu Əcəminin mahir əllərindən çıxan
türbəyə baxır (20, 32).
Ona görə deyiblər də, xatın qız xalasına, qoç igid dayısına oxşar (20, 37).
Bu məna variantının semantikasında qan qohumluğu, dostluq, düşmənçilik və digər oxşar
münasibətlər mühüm yer tutur. Məsələn: Babamız qəm əkib, qəm biçən yerdə Çiçəkli bağ-bağat
salmışıq indi (21, 29). Cahan Pəhləvan anası Mömünə Xatunun ... məzarını ziyarət etdikdən sonra
saraya təşrif gətirdi və yuyunub dincəldi (20, 35). Atam doluxsunub, baxıram ona, Kişi uşaq olub
səksən yaşında (21, 230). Var olun ki, ukraynalı dostlarım, siz, Bu gün məni öz qəbrimin görüşünə
gətirdiniz (21, 217).
Bu tipli aidlik semantikasında hüquqi, ictimai status münasibətləri də müəyyən yer tutur (2,
40). Məsələn: O, bu yolun fəhləsidir (21, 220). Ulu Şahım, qılınc çalmaq öyrət bizə! (21, 614).
Eldəgəzlər xanədanının ikinci hakimi başına qızıl sərkərdə tacı qoymuş, belinə daş-qaşlı kəmər
bağlamışdı (20, 8). Karvan sahibi yükləri boşaltmağı köməkçisinə əmr etdi (20, 13).
Bu aidlik variantında diqqət çəkən münasibətlərdən biri də tamın hissəsi mənasıdır.
Məsələn: Qullardan biri çatmır (20, 12). Qocalardan bir neçəsi kənara çəkilib demilərini tüstülədirdi
(20, 218). Onun vaxtsız vurulanı, onun əsir düşəni var (21, 210). Pıçıldayır su dodağı: Altı qızın biri
Pəri (21, 257).
4) Müxtəlif konkret və mücərrəd anlayışlar arasında ən müxtəlif aidlik münasibətləri.
Məsələn: Sarayın əsas darvazası açıldı (20, 8). Qafilə Urmiya gölünün sahilinə çatdı (20, 10). Bəlkə
elə buna görə də ayağı bir yerə yığışmır, bütün günü xəstəxananın həyətindədi (22, 87).
ƏDƏBİYYAT
1. Səidə Rüstəmova. Azərbaycan dilçiliyində qrammatika konsepsiyasının inkişaf tarixi. Bakı,
Elm, 2004, 172 s.
2.
Muxtar Hüseynzadə. Müasir Azərbaycan dili. Morfologiya. Bakı: Şərq-Qərb, 2007, 280 s.
3. Грамматика Азербайджанского языка (фонетика, морфология, синтаксис). Баку: Елм,
1971, 413 с.
4. Müasir Azərbaycan dili. II cild. Morfologiya. Bakı: Elm, 1980, 512 s.
5. Buludxan Xəlilov. Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası. I hissə. Bakı: Elm, 2007, 280 s.
6. Зарифа Будагова. Азербайджанский язык. Баку: Элм, 1982, 140 с.
7. Будагова З. И. Основы грамматики современного Азербайджанского языка (морфоло–
гия). Баку, Элм, 1987, 188 с.
8.
Məmmədov N., Axundov A. Dilçiliyə giriş. II nəşr. Bakı, Maarif, 1980, 316 s.
9.
Adil Babayev. Dilçiliyə giriş. Bakı, Nurlan, 2004, 512 s.
10. Zeynalov F. R. Türkologiyanın əsasları. Bakı, Maarif, 1981, 348 s.
11. Serebrennikov B. A., Hacıyeva N. Z.. Türk dillərinin müqayisəli-tarixi qrammatikası. Bakı,
Səda, 2002, 381 s.
12. Xəlilov Buludxan. Türkologiyaya giriş. Bakı, Nurlan, 2006, 348 s.