69
2.
Sözlərin müəyyən şəkilçilər, şəkilçiləşmiş qoşma və ədatla işlənərkən zərfləşməsi;
Bunlara yayda
, qışda, səhərdən, könüldən, məhəbbətlə, həyəcanla, səslə, məncə, bizcə isim və
əvəzlikləri;
bərkdən, ucadan, gizlincə, elmi (danışmaq), duzsuz, aylıq çıxmaq və s sifətləri; üçlükdə,
birdən (həll etmək) və s. sayları misal göstərmək olar. Müəllif göstərir ki, bu sözlərdən sürətlə,
həyəcanla, birdən, sevincək və s. sözlər tam zərfləşə bilmişlər.
3.
Söz birləşmələrinin zərfə çevrilməsi. Müəllif bunları üç qrupa ayırır.
a) Sabit söz birləşmələrinə yaxınlaşan vahidlərin zərfləşməsi. Məsələn;
sinə dolusu,
gözüyumulu, arabir, axşamçağı və s.
b) Sərbəst söz birləşməsinə yaxınlaşan vahidlərin zərfləşməsi
. Məsələn;
bu gün, o zaman,
gələn il, bu ay, beş ay və s.
c) təkrarlı birləşmələrin zərfləşməsi.
Gülə-gülə, dəstə-dəstə, addım-addım və s. (2. Səh. 57-
59)
4. İngilis dilində zərfin yaranma prosesi.
İngilis dilində zərflər isim, sifət və başqa nitq hissələrinə suffikslər və prifikslər artırmaqla
ya da aqqlütinativ yolla düzəlir.
a) İngilis dilində zərflər isimlərin köklərinə suffikslər və prifikslər artırmaqla yaranır.
Zərflərin yaranmasında iştirak edən əsas prifikslər bunlardır.-a; -as; -in; və s. Bu prefikslər sifətlərin
önünə artırılaraq düzəltmə zərf əmələ gətirirlər. Andrev Carstairs McCarthy-yə görə sifətlərə ən çox
artırılan və ən məhsuldar suffiks –ly; suffiksidir. Məsələn; quickly, slowly; (11,səh48)
İsimlərin və başqa nitq hissələrinin kökünə artırılaraq zərf düzəldən digər şəkilçilər də var.
Məsələn: –wise (clockwise); -ward(s) (homewards, seawards, afterwards); -way(s); (sideways,
crossways, likeways); –fold; (tenfold) və s.
-ward(s); -way(s); suffiksləri sözlərə -s şəkilçisiz qoşulduqda onları sifətlərdən fərqləndirmək
çətin olur. –ly; suffiksi ilə düzələn bəzi düzəltmə zərflər bəzən sifətlərlə eyni mənaya malik
olurlar. Məsələn; cheep, cheaply; rough, roughly; və s. Onların bəziləri isə
tamamilə fərqli mənalara
sahib olurlar. Məsələn: It’s a hot day. Joe hotly denied the accusation.
b) Bir çox tərz bildirən zərflər –ly suffiksi olmadan konversiya yolu ilə sifətlərdən əmələ
gəlir. Onların sifət yaxud zərf olduğunu sintaktik funksiyasına görə müəyyən etmək mümkün olur.
Məsələn: hard, far, near, straight, east və s.
c) İngilis dilində başqa nitq hissələri ilə birləşərək düzələn zərflərə də rast gəlinir. Sifətlərlə
eyni formaya malik olan zərflərdən başqa, elə zərflər vardır ki, onlar sözönülərlə fellərin
birləşməsindən yaranır və bu birləşmələr ”Phrasal verbs” feli birləşmələr adlanır. Məsələn: put up
with (tolerate), bring about (cause) və s. Bəzi sözönülər vardır ki, onlar eyni zamanda sadə zərflər
kimi işlədilə bilər. Məsələn: through, back, over, across və s.
Məqalədə bu nəticəyə gəlirik ki, Azərbaycan dilində olduğu kimi, ingilis dilində də zərf isim,
sifət, say, əvəzlik və fellərə nisbətən gec yaranmış bir nitq hissəsi olduğu üçün özündən əvvəl
mövcud olan nitq hissələri hesabına, əsasən morfoloji yolla və başqa nitq hissələrindən konversiya
yolu ilə, adverbiallaşma vasitəsilə yaranmış və yaranmaqdadır.
ƏDƏBİYYAT
1
. Azərbaycan dilinin qrammatikası. I hissə. Azərbaycan EA nəşri. Bakı: 1960.
2. Cəfərov C.Ə. Zərf və müvəqqəti zərfləşən sözlərin tədrisinə dair. Lenin adına APİ-nin “Elmi
Əsərləri” №5. 1976
3. Hüseynzadə M. Müasir Azərbaycan dili. Bakı: 1983
4. Hüseynzadə M. Müasir Azərbaycan dili. Morfologiya. Bakı: 1973
5. Müasir Azərbaycan dili (II cild). Morfologiya. “Elm” nəşriyyatı, Bakı: 1980
6. Müasir Azərbaycan dili. (XI cild). “Elm” nəşriyyatı. 1980
7. Müasir Azərbaycan dilinin qrammatikası. Azərbaycan EA nəşri. 1951.
8. Cəfərov S. Azərbaycan dilində söz yaradıcılığı. Azərbaycan Universitei nəşriyyatı. Bakı: 1960
9. Seyidov Y. Əsərləri on beş cilddə. IX cild. Bakı: 2010
10. Шукюров А. Дж. Наречие в Азербайджанском языке. Автореферат кандидатской
диссертации. Баку: 1966
70
11. Грамматика Азербайджанского Языка. Издателства “Елм”. 1971
12. Carstairs M. A. (2002:48). An Introduction to English Morphology: Wordsand their
structure. Edinburgh University Press
13. Kabashi, J. (2000). English “Grammar: Morphology. Prishtina: The University of Prishtina.
14.
Eastwood, J. (1999). Oxford Practice Grammar. Oxford University Press.
15. Quirk, R. and Greenbawm, S. (1990). A Student’s Grammar of the English Language,
Longman.
16. Baskervill, W. M. & Sewell, J. W. (1896). An English Grammar. Longman. Gmbh Hamburg
ABSTRACT
Israfil Babayev
About the investigation of adverb in Azerbaijani and English
In this article it is dealt with the formation of adverbs later than the other parts of speech in
Azerbaijani and English and the place of adverbs in the lexical system of Azerbaijani and English
languages is clarified. The importance of syntactical, semantical, and semantic-morphological
principles are taken into consideration. The linguist-scientists who investigated adverb in
Azerbaijani such as A. J. Shukurov, M. Qiyasbeyly, Y. Seyidov, M. Husseynzadeh, S.
Abdullayeva,
J. Jafarov and others are mentioned and some samples from their works are presented. The
grammar books written by some English scientists Baskerwell and Sewell, John Eastwood,
Randolph Quirk and Sidney Grenbawn and others are investigated. The books under the title of
“Modern Azerbaijani Language” prepared by the Academy of Sciences of Azerbaijan in different
years are investigated and the semantical types of adverbs are learned.
In comparison of English the formation of adverbs by morphological ways in Azerbaijani
language is emphasised. Besides this, it is not excepted the formation of adverbs from other parts of
speech by conversion and adverbialisation. The author comes to the conclusion that the adverbs
have been formed later than the other parts of speech and are being formed on the account of other
parts of speech by conversion and adverbilisation.
РЕЗЮМЕ
Исрафил Бабаев
О расследовании наречием на Азербайджанском и английском языках
В этой статье рассматривается формирование наречий позже,
чем в других частях речи
на азербайджанском и английском языках и место наречий в лексической системе
азербайджанском и английском языках уточняеться. Важность синтаксических,
семантических и семантико-морфологические принципы принимаются во внимание.
Лингвист-ученые, исследовавшие наречия на азербайджанском языке, такие как А. И.
Шукуров, М. Гiяsbeйlи, Ю. Сеидов, М. Гусейнзaдe, С. Абдуллаева, J. Джафаров и другие
упоминаются и некоторые образцы из их работ представлены. Грамматические книги,
написанные некоторыми английскими учеными Baskervell и Сьюэлл, Джон Иствуд, Randolph
Quirk и Сидни Grenbaun и другие исследуются. Книги под названием «Современный
азербайджанский язык», подготовленный Академии Наук Азербайджана в разные годы
исследуются и семантические типы наречий изучены. В сравнении английского языка
образование наречий морфологическими способами на азербайджанском языке
подчеркивается. Кроме того, формирования наречий из другими частями речи по путьями
конверсия и адвербиализацией не исключаеться. Автор приходит к выводу, что наречия
были сформированы позднее других части речи и на счет других частей речи формируются
по путъем конверсией и адвербилизацией.
НДУ-нун Елми Шурасынын 23 sentyabr 2016-cı ил тарихли
гярары иля чапа тювсийя олунмушдур (протокол № 01).
Məqaləni çapa təqdim etdi:
AMEA-nın müxbir üzvü Ə.Quliyev