Elmi ƏSƏRLƏR, 2016, №4(78) nakhchivan state university. Scientific works, 2016, №4 (78)
Yüklə 5,04 Kb. Pdf görüntüsü
|
73 Yer. Müəllimdə´ kitabda´ rayonda´ ömürdə´ Ç. Müəllimdən´ kitabdan´ rayondan´ ömürdən´ Beləliklə, vurğunun hal şəkilçiləri ilə əlaqəli tədrisi müsbət nəticələr verir. Mənsubiyyət kateqoriyasının tədrisi də vurğunun öyrədilməsində geniş imkanlara malikdir. Belə ki, mənsubiyyət şəkilçiləri vurğulu olduğundan hər hansı bir ismi və ya isimləri mənsubiyyətə görə dəyişdikdə həmin şəkilçiləri öyrədərkən üzərinə vurğu işarəsi qoymaq lazımdır. Tək I şəxs paltarım´ qələmim´ yolum´ üzüyüm´ II şəxs paltarın´ qələmin´ yolun´ üzüyün´ III şəxs paltarı´ qələmi´ yolu´ üzüyü ´ Cəm I şəxs paltarımız´ qələmimiz´ yolumuz´ üzüyümüz´ II şəxs paltarınız´ qələminiz´ yolunuz´ üzüyünüz´ III şəxs paltarı´ qələmi´ yolu´ üzüyü´ Məlumdur ki, saitlə bitən isimlərdə I və II şəxslərin təkində morfoloji əlamət olaraq yalnız bir samitdən istifadə edilir. Məsələn: anam, anan. Belə olduqda, vurğu bütövlükdə (şəkilçi ilə birlikdə) sözün son hecasının üzərinə düşür; anam´, anan´. Yeni əlamət, yəni mənsubiyyət şəkilçisi vurğunun yerinə təsir edə bilmir. Mənsubiyyət şəkilçiləri ilə bağlı daha bir izahata ehtiyacı olan məqam mövcuddur. Belə ki, samitlə bitən isimlərdə I və II şəxsin cəmində mənsubiyyət şəkilçilərinin tərkibində iki sait var, yəni onlar ikihecalıdır; ınız 4 . Bu cür məqamlarda vurğu şəkilçinin son hecasının üzərinə düşəcəkdir. Vurğu ilə bağlı belə məsələlərin mahiyyətini tədris zamanı faktik materiallarla tələbələrə öyrətmək lazımdır. Vurğunun tədrisində problemli məsələlərdən biri –ma 2 şəkilçisinin vurğu qəbul edib- etməməsidir. Bu şəkilçi fikir dolaşıqlığına səbəb olan morfemlərdəndir. Çünki o, vurğu qəbul edib- etməmək baxımından ikili xarakter daşıyır; leksik şəkilçi kimi işləndikdə vurğu qəbul edir, qrammatik şəkilçi kimi işləndikdə isə vurğu qəbul etmir. Məsələn, süzmə´, gəlmə´, qovurma´ sözlərində-ma 2 şəkilçisi leksik şəkilçi olduğundan vurğuludur, süz´mə, gə´lmə, qovu´rma sözlərində isə inkar şəkilçisi – qrammatik şəkilçi olduğundan vurğu qəbul etmir. Lakin qrammatik şəkilçi kimi işləndikdə də -ma 2 şəkilçisinin vurğu baxımından müxtəlif məqamları var. -ma 2 inkar şəkilçisi bir məqamdan başqa, bütün hallarda vurğusuz işlənir. Onun vurğulu məqamı feilin qeyri-qəti gələcək zamanı ilə bağlıdır. Məlumdur ki, feilin zaman şəkilçiləri vurğuludur. Onların inkarında isə -ma 2 inkarlıq əlaməti vurğunu özündən sonraya buraxmır. Məsələn; Gəlir´əm – gə´lmirəm Gəlir´sən – gə´lmirsən gəldim´ - gə´lmədim gəldin´ - gə´lmədin gəlmiş´əm – gə´lməmişəm gəlmis´ən – gə´lməmisən gələcə´yəm – gə´lməyəcəyəm gələcə´ksən – gə´lməyəcəksən Gəlir´ - gə´lmir gəldi´- gə´lmədi gəlmiş´dir - gə´lməmişdir gələcə´kdir – gə´lməyəcəkdir Lakin qeyri-qəti gələcək zamanda –ma 2 şəkilçisi ilə bağlı fərqli bir məqamı özünü göstərir. Yəni, qeyri-qəti gələcək zamanda yeganə haldır ki, inkarlıq əlaməti vurğunu özündən sonraya buraxır. Məsələn; Gələ´rəm – gəlmə´rəm gələ´rik – gəlmə´rik Gələ´rsən – gəlmə´zsən gələ´rsiniz – gəlmə´zsiniz 74 Gələ´r – gəlmə´z gələ´rlər – gəlmə´zlər. Vurğunun öyrədilməsində bu məqamın faktik materiallarla tədrisi çox önəmlidir, çünki dilçilik ədəbiyyatlarının çoxunda –ma 2 inkar şəkilçisinin, ümumiyyətlə vurğu qəbul etməməsi haqqında fikirlər formalaşmışdır. Doğrudur, həmin morfoloji əlamətin vurğunu özündən sonraya buraxması qeyri-qəti gələcək zamanın inkarında yeganə faktdır. Lakin nəzərə alsaq ki, “dildə bir fakt da keçərlidir, hətta adi bir işarənin də əhəmiyyəti vardır” (3,275), onda həmin fakta önəm verməmək dəqiqliyə xələl gətirər. Beləliklə, bütün hallarda vurğuya təsir edən –ma 2 şəkilçisi qeyri- qəti gələcək zamanda saitini itirərək təkcə -m şəklində işlənsə də, vurğuya təsir edə bilmir. Belə ikili vəziyyəti –lar 2 cəm şəkilçisində də müşahidə etmək mümkündür. Belə ki, həmin şəkilçi adlara qoşulduqda vurğu qəbul edir: adamla´r, yaxşıla´r, yüzlə´r, bizlə´r, aşağıla´r və s. Lakin hərəkət bildirən sözlərə (fellərə) qoşulan –lar 2 şəkilçisi vurğu qəbul etmir. Vurğu ilə bağlı maraqlı məqamlardan biri də sifətin dərəcələri ilə bağlıdır. Bu baxımdan, azaltma və çoxaltma dərəcələri səciyyəvidir. Morfoloji yolla yaranan azaltma dərəcəsində vurğu şəkilçisinin üzərində olur: uzunsov´ ,qırmızımtıl´´. Azaltma dərəcəsi sintaktik yolla düzəldikdə vurğu iki yerdə - həm azaltma əlamətində, həm də sifətin özündə - hər iki halda son hecada olur. Məsələn: açıq´ - sarı´. Tədris zamanı bu incəliklərin nəzərə alınması müsbət nəticələr verir. Sifətin dərəcə əlamətlərində iki fərqli məqam özünü göstərir. Bunlardan biri azaltma dərəcəsini sintaktik baxımdan formalaşdıran əlamətlərdən birinin- “təhər” sözünün sifətlərdən sonra işlənməsidir. Məsələn ; yaşıl təhər. Belə məqamlarda vurğu ikinci sözün son hecasında daha güclü olur: göy təhər´. Fərqli məqamlardan biri “ağ” sifətinin fonetik yolla çoxaltma dərəcəsinin formalaşmasın– dadır. Bu, sifətin çoxaltma dərəcəsinin spesifikası ilə fərqlənən məqamdır. Fikrimizcə, “ağappaq” sifətinin komponentləri belədir; ağ+apağ. “Ağappaq” həmin sifətin fonetik dəyişməyə məruz qalmış formasıdır. Həmin söz dilimizdə yeganə faktdır ki, “ağ” sifəti dərəcə morfeminin həm əvvəlində, həm də sonunda işlənir. Buna baxmayaraq, vurğu ilk komponentin –“ağ” sifətinin üzərindədir. Halbuki, digər məqamlarda fonetik yolla yaranan çoxaltma dərəcəsində vurğu çoxaltma dərəcəsini ifadə edən morfemin üzərinə düşür. Sifətlə bağlı dilimizdəki maraqlı faktlardan biri də “bapbalaca” sifətidir. Burada maraqlı cəhət budur ki, həmin sifət ikiqat çoxalmaya məruz qalıb. Yəni həmin sifətin dərəcə baxımından formalaşmasında həm fonetik (“p” samiti), həm də morfoloji (- ca 2 şəkilçisi) üsuldan istifadə edilib ki, hər iki yolun əlaməti vurğuludur, lakin birinci əlamətdə (ilk hecada) vurğu daha güclüdür. Tədris zamanı bunların təhlili vurğunun öyrənilməsinə əhəmiyyətli dərəcədə müsbət təsir göstərir. Tədris zamanı nəzərə almaq lazımdır ki, çoxaltma dərəcəsində vurğunun yeni məqamları üzə çıxır. Məlumdur ki, sifətin çoxaltma dərəcəsi üç yolla əmələ gəlir: 1. Fonetik yol 2. Morfoloji yol 3. Sintaktik yol Fonetik yolla yaranan çoxalma dərəcəsi bəzi samitlərin iştirakı ilə düzəlir. Bu baxımdan , dilçilik ədəbiyyatlarında m,p,r samitləri qeyd edilir. Lakin prof. S.Həsənova bu baxımdan “s” samitinin də dərəcə yaratmaq rolunu elmi cəhətdən əsaslandırmışdır (5,76). Hazırda fonetik yolla çoxaltma dərəcəsində Azərbaycan əlifbasındakı dörd samitdən (m,p,r,s) istifadə olunur: m, p, r, s. Məsələn; gömgöy, qıpqırmızı, tərtəmiz, dosdoğru. Bəzi dilçilik ədəbiyyatlarında fonetik yol səhv olaraq morfoloji yolun bir növü kimi götürülmüşdür. Lakin məlumdur ki, “morfoloji yol şəkilçilərlə formalaşan yoldur” (4,112). Sözü gedən hərflər heca daxilində işlənsə də, onlara şəkilçi demək olmaz, yəni dilimizin şəkilçiləri içərisində onlar heç bir qeydiyyatdan keçməyib və konkret olaraq şəkilçi mənasında işlənmir. Fonetik yol hərflərlə formalaşır və dilçiliyin hərfləri öyrənən bölməsi fonetika olduğundan həmin üsulun adı mahiyyətcə də yerinə düşür. Onu morfologiya ilə əlaqələndirmək olmur. Sifətin fonetik baxımdan formalaşan çoxaltma dərəcəsində vurğu həmişə birinci hecaya düşür. Məsələn; ya´myaşıl ,qı´pqırmızı , tə´rtəmiz Yüklə 5,04 Kb. Dostları ilə paylaş:
|