Elmi ƏSƏRLƏR, 2016, №4(78) nakhchivan state university. Scientific works, 2016, №4 (78)

80 
 
Köməkçi  nitq  hissələri:    Ədəbi  dildə  sözlər  və  cümlələr  arasında  müxtəlif  əlaqə  və 
münasibətləri təmin edən, müxtəlif emosional-ekspressiv və hissi münasibətləri ifadə edən köməkçi 
nitq  hissələri  dialekt  və  şivələrdə  də  özünəməxsus  xüsusiyyətlərini  qoruyub  saxlayır.  Azərbaycan 
ədəbi dilində mövcud bir çox köməkçi nitq hissələrinin dialekt və şivələrdə bəzən fərqli formaları 
müşahidə  olunur  ki,  bu  qrammatik  ünsürlər  ədəbi  dildəki  mövcud  köməkçi  nitq  hissələrinin 
funksiyasını  yerinə  yetirmiş  olsa  da,  formaca  tam  fərqli  olur.  Azərbaycan  dilinin  dialekt  qatında 
daşlaşıb qalmış bu qrammatik formaların klassik ədəbi əsərlərin dilində müşahidə olunması, müasir 
Azərbaycan  dilinin  tədqiqatlardan  kənarda  qalmış  çox  qədim  laylarının  qrammatik 
xüsusiyyətlərinin  açılmasında  böyük  əhəmiyyətə  malik  olmaqla,  Azərbaycan  dilinin  daha  qədim 
tarixi qrammatik xüsusiyyətlərə malik bir dil olduğunu təsdiq edir.  
Görünür,  belə  qrammatik  ünsürlərin  E.Sultanovun  əsərlərinin  dilində  işlənməsi  də 
Azərbaycan  dilinin  tarixi  qrammatik  xüsusiyyətləri  ilə  bağlıdır:  vəhalonki,  incəvara,  inşallah,  uf, 
pah,  maşallah,    buy,  aman  allah,  bay,  di,  qoy,  vurdu,  xülaseyi-kəlam  və  s.  O  günlərdə,  vurdu, 
Gülnazın bir qızı oldu (s. 30). Buy, bu nəsözdür deyirsən, a qadasın aldığım… (3, s.19). Vaholanki 
çöldən  hər  gün  erkən  gələrdi  (3,  s.11).  Bay,  oğlum  Məmməd,  sənsən?(3,  s.49).  Bu  hiyləgər  hərif  
incəvara köhnə adamları aldada bilirdi, cavan nəslimiz isə ondan nifrət edirdi (3, s.53). Di qulaq 
as,  günü  sabahdan  arvadın  Cəmilə  xanımı  göndər  onun  yanına,  qoy  qonaq  çağırsın,  guya  ki, 
yadsan çıxarmaq istəyir (3, s.58). 
Araşdırmalardan  göründüyü  kimi,  E.Sultanovun  xalq  danışıq  dilindən  qaynaqlanması  bütün 
yaradıcılığı boyu izlənir. Ədibin əsərlərinin dilinin əsasını təşkil edən dialektal vahidlər sübut edir 
ki, onun dili xalq ifadə vasitələrinə əsaslanaraq XIX-XX əsrin ədəbi dil normaları ilə əlaqədardır. 
Bütün  bu  dil  faktları  bir  daha  göstərir  ki,  E.Sultanovun  yaradıcılığı  Azərbaycan-türk  dilinin  həm 
çağdaş, həm də tarixi müstəvidə tədqiqi üçün çox dəyərli ədəbi əsərlərdəndir.   
 
ƏDƏBİYYAT 
1.
 
Mahmudova Q. Türk dillərinin frazeologiyası. Bakı, Nurlan, 2009, 296 s
 
2.
 
Коклянова  А.А.  О  границахфразеологии  тюркских  языков.  Вопросы  филологии. 
Самарканд, 1961, вып.106, с.104 
3.
 
Eynəli bəy Sultanov.  Seçilmiş hekayələri. Bakı, Azərnəşr, 1966, 160 s 
4.
 
Eynəli bəy Sultanov.  Taleyi və sənəti. Bakı, Elm və təhsil, 2011, 240 s 
5.
 
Həsənov H. Müasir Azərbaycan dilinin leksikası. Bakı, Maarif, 1987, 308 s  
 
ABSTRACT 
Galiba Hajiyeva 
The dialektalizm in the language  of the works Aynaly Bey Sultanov'es 
Besides  the  elements  of  ancient  Oghuz  and  Gipchag  languages,  overwhelming  majority  of 
dialect  words  contained  in  the  lexicon  of  A.Sultanov  are  used  largely  in  the  modern  Azerbaijani 
Turkish language. The classic expressions contained in the lexicon of the writer’s works are mixed; 
prove  once  again  the  fact  that  the  ancient  Turkish  languages  have  the  unique  origin  from  the 
ethnogeny standpoint. 
РЕЗЮМЕ 
Галиба Гаджиева 
Диалектизмы  использованные в языке произведении Е.Султанова 
Творчество  Eйнали  бек  Султанов  внитывающеев  себя  бессмертные  образцы 
литературного и разговорного языка, является национально, не только Азербайджанского, а 
также  других  тюркских  народов.  Большинство  диалектизмов  языка  Азербайджанских 
тюрков,  употребляется    в  современном  языке.  Употребление  слов  и  выражений  из  языка 
Eйнали  бек  Султанова  как  в  древнем,  так  и  в  современном  Азербайджанском,  наряду  с 
другими тюркскими языками отражает в себе исторические особенности нашего языка. А это 
представляет  собой  большой  интерес  как  и  для  истории  Азербайджанского  так  и 
общетюркских языков. 
      НДУ-нун  Елми  Шурасынын  23  sentyabr  2016-cı  ил  тарихли 
гярары иля чапа тювсийя олунмушдур (протокол № 01). 
      Məqaləni çapa təqdim etdi: AMEA-nın müxbir üzvü Ə.Quliyev 
 

---

81 
 
NAXÇIVAN DÖVLƏT UNİVERSİTETİ.  ELMİ ƏSƏRLƏR,  2016,  № 4(78) 
 
NAKHCHIVAN STATE UNIVERSITY.  SCIENTIFIC WORKS,  2016,  № 4 (78) 
 
НАХЧЫВАНСКИЙ  ГОСУДАРСТВЕННЫЙ  УНИВЕРСИТЕТ.  НАУЧНЫЕ  ТРУДЫ,  2016,  № 4 (78) 
 
MEHDİ RƏHİMOV  
Gəncə Dövlət Universiteti  
[e-mail] 
UOT:81 
AMERİKA AREALINDA MƏNBƏ DİLDƏ FRAZEOLOJİ VAHİDLƏRİN SEMANTİK 
VARİASİYASI 
Açar  sözlər:  ingilis  dilinin  amerika  variantı,  lüğət,  semantika,  frazeologizm,  variasiya,  ədəbi 
norma 
Key words: American English, dictionary, semantics, phraseological unit, variation, literary norm  
Ключевые  слова:  Американский  английский,  словарь,  семантика,  фразеологизм, 
варьирование, литературная норма   
Amerika  ingiliscəsində  mövcud  olan  əsl  britaniya  frazeologizmlərinin  formalarına  təsir 
göstərmədən semantikasının dəyişməsi feili frazeoloji vahidlərdə görülən nadir hadisələrdəndir. Bu cür 
dəyişməyə  misal  olaraq  frazeoloji  vahidlərin  tarixini  göstərmək  olar:  to  go  to  grass-to  come  to  the 
ground.  Ingilis dilinin amerika variantında XIX əsrin I  yarısında frazeologizmin mənasında dəyişiklik 
baş verir: in US to die-ölmək; to be ruined; in the imperative-go & be hanged [9, 365]. Daha sonralar 
yeni  məna  sürətlə  birincini  sıxışdıraraq  aradan  çıxarır:  Go  to  the  grass!  –  a  common  answer  to  a 
troublesome or inquisitive person; orig. (1848). US [7,
 
331].  “The Oxford English Dictionary of the 
English  Language”  lüğətində  britaniya  frazeoloji  vahidinin  formasına  toxunmadan  semantik 
dəyişikliyinə aid digər anoloji nümunə kimi “to give a person fits” frazeologizminin yaranma tarixini 
göstərmək olar: to give a person fits-1.alçaldıcı məğlubiyyətə düçar olmaq; 2. acıqlandırmaq və ya şoka 
salmaq; 3.möhkəmcə danlamaq-to inflict humiliating defeat; in US. To rate or scold vigorously [9, 262]. 
Ancaq bu frazeoloji vahidin formalaşma tarixinin daha təfərrüatlı tədqiqi başqa nəticələrə gətirib çıxarır. 
Birincisi, “The  Oxford  English  Dictionary  of  the  English  Language” lüğətində “+ -amerikanizm” 
işarəsi haqqında bəhs etdiyimiz frazeoloji vahidin mənası qarşısında deyil (bir qayda olaraq, bu işarə 
britaniya frazeologizminin semantikası dəyişikliyə uğradığı təqdirdə qoyulurdu. Kursiv bizimdir M.R.), 
frazeologizmin özünün önündə qoyulub. Bu isə o deməkdir ki, belə formaya amerika ingiliscəsində ilk 
dəfə təsadüf olunur: + to give (a person) fits - to make (a person) uncomfortable, excessively confused 
or annoyed, by beating, scolding, or assailing him in some way. colloq. [3, 997]. Ikincisi, “The Oxford 
English Dictionary of the English Language” lüğətində verilmiş misalların təhlili göstərir ki, “to give 
(a person) fits” frazeologizminə ilk dəfə amerika əsilli mətnlərdə təsadüf olunur. Məsələ burasındadır 
ki,  “to  give  (a  person)  fits”  forması  “The  Oxford  English  Dictionary  of  the  English  Language”  
lüğətində eyni dayaq sözlü frazeologizm variantları ilə birgə nəzərdən keçirilir: to screw oneself into fits, 
to throw a person into fits, to beat a person, a thing into fits. 1839. Beats into fits. 1848. screw oneself 
into fits. 1859. He beat you to fits in Latin verse. 1872. I rather guess as how the old man... will give 
particular  fits to  our folks today.  1886.  We go out  & tackle an East Indiaman  & he  gives us fits. [9, 
262]. Sonuncu iki nümunə amerika mənbələrindən götürülmüşdür. Verilmiş formanın amerika mənşəli 
olduğu E.Patricin lüğətində də qeyd olunur: fits, give a person ..., orig.US [7,
 
280]. Beləliklə, “to give (a 
person) fits” frazeologizmi amerika ingiliscəsində “to screw oneself into fits, throw (a person) into fits, 
beat  (a  person, a thing) into fits”  frazeoloji vahidlərinin variantları kimi  yaranmış və  onlardan fərqli 
olaraq  əlavə  məna  (möhkəmcə  danlamaq)  qazanmışdır.  Növbəti  mərhələdə  yerdə  qalan  variantlar  ya 
istifadədən çıxmış ya da az istifadə olunmuşdur. Buna görə də “to give (a person) fits” frazeologizminin 
yaranması  və  formalaşması  tarixi  frazeoloji  vahidlərin  həm  semantik  həm  də  formal  areal 
variasiyalarının mürəkkəb nümunəsidir.     
İngilis  dialektlərinin  amerika  ingiliscəsində  frazeologiyanın  formalaşmasına  göstərdiyi  təsirin 
xarakterik nümunəsi “The English Dialect Dictionary” lüğətində qeyd olunmuş “to upset one’s apple-
cart”  frazeologizmidir.  Bu  barədə  “A  Dictionary  of  American  English  on  Historical  Principles” 
lüğətində də qeyd vardır: “to upset one’s apple-cart –kiminsə planlarını pozmaq – to impair plans or to 
ruin  undertaking.  Largely  dial^.”  [3,  65].  Güman  etmək  olar  ki,  britaniya  ingiliscəsinin  ədəbi 
normasında bu frazeoloji vahid amerika ingiliscəsinin təsiri nəticəsində möhkəmlənə bilmişdi. Belə ki, 
“The  Oxford  English  Dictionary  of  the  English  Language”  lüğətində  verilmiş  ilk  sitat  amerika 
mənbəsindən götürülmüşdür: 1788. (Mass. Hist. Soc. Coll.) S.Adams had almost overset the apple-cart 
to  rejecting  an  amendment  [9,  113].  İngilis  dilinin  amerika  variantında  semantik  dəyişikliyə  məruz 
qalan digər britaniya frazeoloji vahidinə nəzər salaq: “dark horse-əvvəllər tanınmayan lakin gözlənilməz 
uğur  qazanan  namizəd”  -  +fig.  a  political  candidate  who  enters  a  contest  or  receives  nomination 

---