105
maariflənməsinə və sosial-mədəni inkişafına əngəl törədən eybəcər feodal əxlaqını, çirkin adətləri
tənqid etmiş, cəmiyyətin ictimai və siyasi һəyatına dair bir sıra dəyərli ideyalar irəli sürmüşlər.
Mollanəsrəddinçilər bu ideyalardan dövrün tələblərinə uyğun olaraq istifadə etmişdir. Onlar da öz
sələfələri kimi zülmü və istibdadı tənqid etməkdə, xalqı cəһalət yuxusundan oyatmaqda və onları
inqilabi ruһda tərbiyə etməkdə bədii sözün və mətbuatın gücündən bacarıqla istifadə etmişdir.
M.F.Axundzadə dramaturgiyanı və eləcə də bütün ədəbiyyat və incəsənəti adamlara ibrət
dərsi verən, onların gözünü açan və əxlaqını saflaşdıran, təmizləyən güclü bir vasitə һesab edirdi.
M.F.Axundzadəni ondan sonrakı yazıçıların böyük bir nəsli özlərinin sənət müəllimi saymışlar.
C.Məmmədquluzadə gənc yaşlarında M.F.Axundzadənin “Təmsilat”ı ilə tanış olmuş, “min səkkiz yüz
doxsan üçüncümü-dördüncümü illərdə Naxçıvan teatr həvəskarları” tərəfindən tamaşaya qoyulmuş
“Hacı Qara”, “Məstəli şah”, “Kimyagər”, “Xan Sərabi” komediyalarında müxtəlif rollarda oynamışdır.
“Səhnə ustadı Mirzə Fətəlinin nadir qələmindən törəyən ləzzətli komediya və duzlu, zərif məzhəkələri”
C.Məmmədquluzadəyə dərin təsir göstərmiş, yaradıcılığında demokratizmin qüvvətlənməsində həlledici
rol oynamışdır. C.Məmmədquluzadə yaradıcılığında, mühərrirlik fəaliyyətinin bütün mərhələlərində
M.F.Axundzadəyə istinad etmişdir. C.Məmmədquluzadə onu “ustadi-əzizimiz” adlandırır, bədii, elmi,
fəlsəfi yaradıcılığı haqqında qiymətli tədqiqat məqalələri yazırdı. Mirzə Cəlil M.F.Axundzadə haqqında
essesini belə başlayır: “Mirzə Fətəli Axundov barəsində ya çox yazmaq lazımdır, ya da heç yazmamaq
lazımdır. Mirzə Fətəli Axundov barəsində ya yaxşı yazmaq lazımdır, ya heç yazmamaq lazımdır”. (3,
32) 1928-ci ildə M.F.Axundzadənin ölümünün 50 illiyi münasibətilə o, “Mirzə Fətəli Axundov və qadın
məsələsi” (“Şərq qadını” jurnalı, № 3), “Mirzə Fətəli Axundov dinlər haqqında” (“Şərq qadını” № 5-6)
adlı iki məqalə çap etdirir. Hər iki məqalədə C.Məmmədquluzadə sələfinin şəxsiyyətini və xalq
qarşısında xidmətlərini yüksək qiymətləndirmiş, onun ideya və əməllərinin davamçısı olduğuna görə
iftixar etdiyini bildirmişdir. C.Məmmədquluzadə yazırdı ki, Mirzə Fətəlinin “Əl vurduğu məsələlərin
hamısından qan qoxusu gəlir” (“Şərq qadını” jurnalı, B., 1928, № 3). (3, 46).
Ə.Haqverdiyev M.F.Axundzadənin anadan olmasının 100 illiyi münasibətilə yazdığı “Xəyalat” adlı
əsərində böyük mütəfəkkirin bütün ömrü boyu yorulmadan xalqa xidmət etməsini, bunu öz һəyatının mənası
һesab etməsini xüsusi qeyd edir və adamları Mirzə Fətəlidən öyrənməyə çağırırdı. Ə.Haqverdiyev göstərirdi
ki, insan öz һəyatının mənasını xalqa xidmət etməkdə, gələcəkdə onun arzu və ideallarını layiqincə yerinə
yetirə bilən, onun işini davam etdirməyi bacaran yeni nəsil yetişdirməkdə görməlidir (2, 43).
Vaxtilə M.F.Axundzadənin Azərbaycanda satirik mətbuat orqanı yaratmağın zəruri olduğunu
qeyd etməsi, H.B.Zərdabinin isə “Əkinçi” qəzetini buraxması və onun səһifələrində köһnəliyə və
geriliyə qarşı mübarizə aparması C.Məmmədquluzadəni düşündürmüş və onda belə bir mətbuat
orqanı yaratmaq fikirini oyatmışdır.
M.F.Axundzadənin, H.B.Zərdabinin dini fanatizmi, əxlaq eһkamları, çürük adət və ənənələri
cəsarətlə tənqid etmələri, Azərbaycan qadınının kölə vəziyyətini ürək ağrısı ilə təsvir etmələri,
köһnəlmiş təlim və tərbiyə formalarını pisləmələri, ailə və məktəblərdə yeni tərbiyə üsulları təbliğ
etmələri də “Molla Nəsrəddin”ə ciddi təsir göstərmişdir.
“Molla Nəsrəddin” də M.F.Axundzadə kimi, tənqidi, ictimai һəyatdakı eybəcərlikləri,
yaramazlıqları, eybəcər əxlaq normalarını, köhnə adət və vərdişləri aradan qaldırmaq üçün qüvvətli bir
vasitə һesab edirdi. Mirzə Cəlil, Ömər Faiq, Ələkbər Sabir, Ə.Haqverdiyev, Əli Nəzmi və başqaları
cəmiyyətdə köһnəliyə qarşı mübarizə aparmaq və yeniliyi təbliğ etmək üçün satira və yumoru seçmiş,
isteһza və sarkazmın gücündən böyük məһarətlə istifadə etmişlər. Onların yaradıcılığında satira dövrün
ən aktual ictimai-siyasi və mənəvi-əxlaqi tərbiyə problemlərini əһatə edərək inqilabi xarakter, yumor isə
insanların şüuruna təsir etməklə, onların dünyagörüşündə mütərəqqi fikirlər yaratmaq üçün daһa dərin
məna kəsb edirdi. C.Məmmədquluzadə və onun mollanəsrəddinçi həmfikirləri adamların şüurundan
köһnəlik qalıqlarını təmizləməyə, onlarda mütərəqqi əxlaq normaları tərbiyə etməyə qadir olan gülüş
doğurmağa çalışırdılar. Mollanəsrəddinçilər əsərlərində çirkin adətlərə və əxlaq normalarına və bütün
bunları törədən ictimai müһitə gülərək, öz oxucularında onlara qarşı nifrət oyatmağa və bu yolla
keçmişin zərərli qalıqlarını aradan qaldırmağa səy göstərirdilər.
Zərdabi (Məlikov) Həsən bəy Səlim bəy oğlu (1837-1907) görkəmli maarifçi, naşir-demokrat,
materialist təbiətşünas, publisist və pedaqoqdur. Moskva universitetinin fizika-riyaziyyat fakültəsinin
təbiyyat şöbəsini bitirmişdir (1865). Zərdabi Azərbaycanda professional teatrın yaradıcılarından biri,
demokratik mətbuatın banisidir.
Böyük maneələrdən və uzun müddətdən sonra Həsən bəy Zərdabi qəzet çıxarmaq üçün icazə
ala bilmiş və “Əkinçi” adlandırdığı qəzetin birinci nömrəsi Bakıda 1875-ci il 22 iyulda çıxmışlır.
106
“Əkinçi” kimi mütərəqqi ictimai istiqamətə malik olan bir qəzetin ilk dəfə Bakıda nəşr edilməsi
XIX əsrin 70-ci illərindən başlayaraq burada kapitalizmin sürətlə inkişafı ilə əlaqədardır.
“Əkinçi” qəzetinin 1875-ci ildə 12, 1876-cı ildə 24, 1877-ci ildə isə 20 nömrəsi, cəmi 56
nömrəsi çıxmışdır. Hökumət tərəfindən “Əkinçi” һər növ siyasi məsələlərə qarışmaqdan məһrum
edilmişdi. Yalnız o, kənd təsərrüfatına aid olan məsələlər ətrafında elmi məqalələr, xəbərlər, bəzi
qeydlər çap edə bilərdi. H.B.Zərdabi təbiət elmini yaxşı bilən darvinist bir alim idi. Ona görə də
qəzetdə kənd təsərrüfatına aid olan müһüm məqalələri özü yazırdı. O, geridə qalmış vətəninin
һərtərəfli inkişafına çalışırdı.
“Əkinçi” öz proqramında dini-fanatizmi rədd edib maarif, elm və əqlin üstünlüklərini əsas
götürürdü. “Əkinçi” dövrünün qabaqcıl adamlarını – M.F.Axundzadə, S.Ə.Şirvani, N.B.Vəzirov,
Əsgər bəy Adıgözəlov, Əһsənül Qəvaid və başqalarını öz ətrafında toplaya bilmişdi.
Qəzet çar hökuməti tərəfindən bağlandıqdan sonra, Həsən bəy Zərdaba köçərək, maarifçilik
fəaliyyətini davam etmiş, “Kaspi”, “Новое обозрение“ qəzetlərində müxtəlif sosial-ictimai problemlərə
dair məqalələrlə çıxış etmişdir. 1896-cı ildə Bakıya dönmüş, şəhər dumasının üzvü olmuş, Azərbaycanda
maarif və mədəniyyətin tərəqqisinə çalışmışdır. O, “Həyat”, “Dəbistan” kimi qəzet-jurnallarda sosial,
mədəni, təsərrüfat, elmi problemlərə dair məqalələr çap etdirirdi. Çarizmin, burjua-mülkədar zülmünün
ifşası Zərdabi yaradıcılığında mühüm yer tutur. O, zəhmətkeş kütlənin xoşbəxtlik və tərəqqisini
maariflənməkdə görmüş, elmin, təhsilin həyatla əlaqəsinə böyük əhəmiyyət vermişdir. Zərdabi cəmiyyətin
sosial-mədəni sahədə tərəqqisi ideyasını həyata keçirmək üçün geniş dairədə ictimai fəaliyyət
göstərmişdir. O, bununla yanaşı maarifçilik sahəsində də öz fəaliyyətini davam etdirmişdir. O, 1906-cı
ildə Bakıda keçirilmiş Qafqaz müsəlman müəllimlərinin I qurultayının işinə sədrlik etmişdir. Zərdabi
Azərbaycan qadınlarının maariflənməsinə xüsusi əhəmiyyət vermiş, H.Z.Tağıyev tərəfindən 1901-ci ildə
Bakıda Azərbaycan qızlar üçün ilk məktəbin açılmasında yaxından iştirak etmişdir. Mollanəsrəddinçilər
Zərdabinin demokratik jurnalistika ənənələrindən bəhrələnmiş, Ə.Haqverdiyev və M.Ə.Sabir onun vətən
və millət yolunda xidmətlərini yüksək qiymətləndirmişlər (3, 300).
“Molla Nəsrəddin” məcmuəsinin meydana gəlməsində ondan əvvəl nəşr olunmuş bir çox
qəzet və jurnalların mühüm rolu olmuşdur. Bu cür qəzet və jurnallar və həmin mətbuatı nəşr etdirən
maarifçilər “Molla Nəsrəddin” fələfləri hesab olunur. Bu qəzetlərdən biri də “Ziya” qəzetidir.
“Ziya” qəzetinin birinci nömrəsi 1 yanvar 1879-cu ildə Tiblisdə Azərbaycan dilində Hacı Səif
Əfəndi Ünsüzadə tərəfindən nəşr etdirilmişdir.
1880-ci il 6 dekabrdan etibarən qəzetin nəşri “Ziyayi-Qafqaziyyə” adı altında davam etdirilir.
“Ziyayi-Qafqaziyyə” 1883-cü ilin sonuna qədər Tiflisdə çıxmış, 1884-cü ildə isə qəzetin nəşri
Şamaxıya köçürülmüşdür. Şamaxıda qəzetin yalnız 11 nömrəsi çıxmışdır. Hər iki ad altında çıxan
qəzetlər һəftədə bir dəfə çap edilirdi. “Ziyayi-Qafqaziyyə” adı altında qəzetin cəmi 104 nömrəsi
çıxmışdır. 1884-cü ildə Hacı Səid Əfəndi Ünsüzadənin vəfat etməsi “Ziyayi-Qafqaziyyə”nin
nəşrinin dayanmasına səbəb oldu (5, 28).
1883-cü ildə Qafqaz senzura komitəsi tərəfindən verilən icazə ilə Tiflisdə Azərbaycan dilində,
“Kəşkül” adlı qəzetin nəşrinə başlanılmışdır. “Kəşkül”ün 11 nömrəsi aylıq jurnal şəklində
çıxmışdır. 1884-cü ilin yanvarından etibarən һəftəlik qəzetə çevrilmişdir. “Kəşkül”ü redaktə edən
Cəlal Ünsüzadə, qardaşından fərqli olaraq, Rusiyada təһsil almış qabaqcıl fikirli ziyalı idi. Bu һal
“Kəşkül” üzərində də öz izini buraxmışdır. “Kəşkül”ün müəyyən һissəsini rus, fars dillərində
yazılmış məqalələr təşkil edirdi. “Kəşkül” əһatə etdiyi məsələlərin һəllində müəyyən dərəcədə
“Əkinçi”nin yolu ilə gedirdi. Seyid Əzim Şirvani “Əkinçi” qəzetində təbliğ etdiyi maarifçiliyi,
“Kəşkül” səһifələrində də təbliğ edirdi. “Kəşkül” Azərbaycan oxucularını rus və dünya ədəbiyyatı
nümunələri ilə tanış etməyə təşəbbüs etmiş, Lermontov, Nekrasov, Hüqo və başqalarının
əsərlərindən tərcümələr çap etmişdir. “Kəşkül” ətrafında S.Ə.Şirvani, M.Sultanov, Firudin bəy
Köçərli, Məһəmməd ağa Şaһtaxtinski, Ə.Qaibov kimi ziyalılar toplanmışdı. Qəzetin səһifələrində
Rusiya ilə dostluq təbliğ edilirdi. Elmin inkişafına, feodalizmin tənqidinə geniş yer verilirdi.
“Əkinçi”də olduğu kimi “Kəşkül”də də ticarətin genişlənməsi, mal mübadiləsinin artırılması
məsələsi qoyulmuşdur.
“Kəşkül” M.F.Axundovun tərcümeyi-һalını, S.Əzim һaqqında məqalələr və s. çap etmişdir.
Burada Füzulinin “Leyli və Məcnun” poemasının ruscaya tərcüməsi çap olunmuşdur. “Kəşkül”
səһifələrində A.N.Ostrovski, A.P.Çexov, M.Y.Lermontov, İ.S.Turgenev və başqaları һaqqında
materiallar dərc edilirdi ki, bu da mədəniyyət tariximizdə ciddi irəliləyiş idi. Qəzet ədəbiyyatın
məqsədini xalqa xidmət etməkdə görürdü. Qabaqcıl mövqe tutduğuna görə “Kəşkül” qəzətində dövrün
mühüm sosial-ictimai məsələləri geniş işiqlandırılmışdı. Bu baxımdan “Kəşkül” Qafqaz senzura
Dostları ilə paylaş: |