Elmi ƏSƏRLƏR, 2016, №4(78) nakhchivan state university. Scientific works, 2016, №4 (78)
Yüklə 5,04 Kb. Pdf görüntüsü
|
107 komitəsi tərəfindən təqib edilmişdir. Hər il “Kəşkül”ün çoxlu məqalələri qadağan edilmişdir 1 . O zaman Azərbaycanda tədricən yeni iqtisadi əlaqələrin yaranması, ticarətin genişlənməsi, sənayenin inkişafı ilə əlaqədar olaraq milli şüurun oyanması prosesi gedirdi. Mirzə İbraһimov “Böyük demokrat” kitabında “Kəşkül”ün “din” və “millət” məfһumlarını bir-birindən ilk dəfə ayırmağa çalışmasını, “İslam milləti” əvəzinə “Azərbaycan milləti” məfһumunu işlətməsini xüsusi olaraq qeyd edir. (5, 29) 1891-ci ildə “Kəşkül”ün nəşri dayandırılır. 1903-cü ilədək, yəni “Şərqi-Rus”un nəşrə başlanmasınadək olan 10 ildən artıq bir müddət ərzində Azərbaycan dilində qəzet və ya jurnal çıxmamışdır. XIX əsrin sonlarında Naxçıvanın mədəni һəyatında böyük canlanma başlanmışdı. 1883-cü ildə burada “Müsəlman incəsənət və dram cəmiyyəti” təşkil edilmişdi. Naxçıvan ziyalıları bu cəmiyyətin köməyi ilə böyük dramaturq M.F.Axundzadənin kömediyaları ilə yanaşı yerli müəlliflərin də əsərlərini tamaşaya qoymağa müvəffəq olurdular. Naxçıvanda Eynəli Sultanov, Qurbanəli Şərifov, Məmməd Tağı Səfərov (Sidqi) kimi rus, qərb, şərq ədəbiyyatına və mədəniyyətinə dərindən bələd olan de- mokratik görüşlü ziyalılar var idi. Gənc Mirzə Cəlil bu ziyalıların şəxsində ictimai və mədəni һəyatın bir sıra məsələlərinə dair özünə һəmfikir tapmış, onlarla yaxınlaşmışdı. Bu ziyalılar C.Məmmədquluzadənin ilk müəllimləri olmuşlar. Onlar gələcək ədibin inkişaf edib yetişməsində müəyyən rol oynamışlar. Naxçıvanın demokratik ziyalılarının ədəbi və ictimai fəaliyyətində yeni təlim-tərbiyə üsulu əsasında yaradılan məktəblər olduqca böyük rol oynamışdır. Yeni üsul ilə açılan “Tərbiyə” adlı ilk məktəb Naxçıvanda 1894-cü ildə fəaliyyətə başlamışdır. M.T.Səfərovun (Sidqinin) rəһbərliyi altında bu məktəb Naxçıvan ziyalıları üçün mədəniyyət və maarif mərkəzinə çevrilmişdi. Qeyd etmək lazımdır ki, Cəlil Məmmədquluzadəyə və onun rəhbərlik etdiyi “Molla Nəsrəddin” məcmuəsinin təşəkkül tapmasına Naxçıvan mühiti, həmçinin görkəmli maarifpərvər və ədib M.T.Sidqi də böyük təsir göstərmişdir. Sidqi Məhəmməd Tağı (Məhəmməd Tağı Kərbəlayi Səfər oğlu Səfərovun təxəllüsü) (1854-1903) pedaqoq, publisist və şair idi. Bu dövrdə Türkiyə, İran və Rusiyadan gətirilmiş qəzetlər, Şərq klassiklərinin əsərləri, habelə Sidqinin fəal üzvü olduğu “Əncümənü-şüəra” ədəbi məclisi üzvlərinin şeirləri oxunub müzakirə olunurdu (3, 261). 1892-ci ildə Ordubad şəhərində maarifçi ziyalı Hüseyn Soltan Kəngərlinin köməkliyi ilə “Əxtər” (“Ulduz”) adlı yeni tipli məktəb təsis etmişdir. Sidqinin 1894-cü ildə Naxçıvanda əsasını qoyduğu “Məktəbi-Tərbiyə” şəhərdə maarifçilik hərəkatının və ədəbi-mədəni mühitin əsas mərkəzlərindən birinə çevrilmişdi. C.Məmmədquluzadə bu məktəbə yüksək qiymət vermişdir. Sidqi yaradıcılığa klassik üslubda qəzəllər yazmaqla başlamışdır. XIX əsrin son rübündə imperiyanın müsəlman əhalisi arasında başlanan maarifçilik hərəkatının təsiri altında yaradıcılığının diapozonunu genişləndirmiş, maarifçi realist şeirin (“Məsnəviyyati-mədəniyyə”), uşaq ədəbiyyatının (“Kəblə Nəsir”, “Məhəmmədəliyə nəsihət”, “Oğul” və s.), məktəb dərsliklərinin (“Müxtəsər coğrafiya”, “Töhfeyi benat”), elmi-kütləvi publisistikanın (“Heykəli-insana bir nəzər”, “Puşkin”, “İmperator-əzəmin tac geyim rəsminin yadigarına... nitq”) pedaqoji traktatını (“Nümuneyi-əxlaq”) yaratmışdır. XIX əsrin sonlarında Naxçıvan maarifçilik hərəkatında Sidqi aparıcı simalardan biri kimi fəal iştirak etmişdir. O, C.Məmmədquluzadə ilə birlikdə Naxçıvanda bir sıra ədəbi-mədəni tədbirlərin və teatr tamaşalarının əsas təşkilatçılarından olmuşdur. Məmmədquluzadələr ailəsi ilə yaxından ünsiyyət saxlayan Sidqi Mirzə Cəlilin böyük dostu idi. M.T.Sidqinin vəfatı münasibətilə Mirzə Cəlilin “Şərqi-Rus” qəzetində dərc etdirdiyi “Getdi cahandan həzrəti Sidqi” adlı məqaləsində maarifçi şair və pedaqoqa ümumxalq məhəbbəti və kədəri ifadə olunmuşdur. (3, 262) Azərbaycan ictimai-siyasi və mədəni həyatında Şahtaxtinski sülaləsinin üzvü Məhəmmədağa Şahtaxtlının xüsusi yeri vardır. Bu nəhəng şəxsiyyətin Azərbaycana Qərb maarifçiliyi ənənələrini gətirmək, doğma xalqını Şərq fanatizmindən xilas etmək, Qərblə Şərqi yaxınlaşdırmaq kimi böyük vəzifələrin həyata keçirilməsinə təkbaşına etdiyi xidmət həmin amalla ömür etmiş bütöv bir ziyalı nəslinin fəaliyyətinə bərabərdir. Avropalılar üçün o, tanınmış “Şərq mənşəli siyasətçi”, ruslara görə: “millətinin cəsarətli müdafiəçisi”, Azərbaycan baxımından isə Avropa qiyafəli Şərq oğlu idi. İctimai-siyasi həyatda və sosial-mədəni mühitdə Məhəmmədağa Şahtaxtlı XIX-XX əsrlərin ən 1 Bu məqalələr müəyyən nömrələrdən kəsilmiş və əlavə kağızlarda һansı səbəbdən qadağan olunduğu qeyd edilmişdir. Bunların һamısı Gürcüstan Dövlət arxivində 114 nömrəli fondda 592, 730, 806, 1000, 1056 nömrəli işlərdə saxlanılır. 108 görkəmli azərbaycanşünaslarından biridir. Öz sağlığında o, “millətinin canlı heykəli” kimi geniş şöhrət qazanmışdır (4, 142). M.Şahtaxtlının maarifçilik fəlsəfəsində əsas yeri latın əlifbasına keçilməsi və ictimai şüurun formalaşmasında mətbuatın səmərəli istifadə məsələsi tuturdu. Parisdə Beynəlxalq Fonetika Cəmiyyətinin iclaslarında iştirak edərkən o, Avropa alimlərinin öz ölkələrinin inkişafı naminə vahid latın əlifbasına keçmələri üçün etdikləri təşəbbüslərin şahidi olmuşdu. Buna uyğun olaraq M.Şahtaxtlı da mənsub olduğu xalqın dirçəlişini təmin etmək məqsədilə əlifbanın daha da sadələşdirilməsi və Azərbaycan dilinin tələffüz xüsusiyyətlərinə uyğunlaşdırılması işinin zəruriliyi qənaətinə gəlmişdi. Tiflisdə Tomson mətbəəsində 1879-cu ildə Azərbaycan və rus dillərində çap olunmuş “Təkmilləşdirilmiş müsəlman əlifbası” kitabı onun bu sahədəki ilk təşəbbüsünün nəticəsi kimi meydana çıxmışdı. Sonralar o, əlifba islahatı istiqamətində axtarışlarını davam etdirmiş, yeni elmi qənaətlər əsasında daha mükəmməl əlifba layihəsi hazırlayıb nəşr etdirmişdir. Belə ki, Məhəmmədağa Şahtaxtlı 1902-1903-cü illərdə əlifba islahatına dair Azərbaycan, rus və fransız dillərində beş kitab çap etdirmişdir (4, 149). 1903-cü ilin mart ayından nəşrə başlayan “Şərqi-Rus” qəzeti Azərbaycanda Qərb standartlarında çap olunan Şərq qəzeti idi. Təkcə qəzetin formatı, tərtibatı deyil, həm də qayəsində qərbçilik vardır. Məhəmmədağa Şahtaxtlı Qərb maarifçiliyini, Qərb fəlsəfi düşüncəsini, Avropa elm və mədəniyyətini təbliğ etməklə mənsub olduğu xalqı cəhalətdən və xurafatdan xilas edib, mədəni millətlər cərgəsinə çıxarmaq məqsədini izləmişdir. Bu qəzetin adı üçün seçilmiş Şərq anlayışının da ümumi və konkret sərhədləri var idi. Yuxarıda göstərdiyimiz kimi, “Şərqi-Rus” XX əsrin ilk Azərbaycan qəzeti idi. Qəzetdə Azərbaycan probleminə, azərbaycanlıların maariflənməsi və sosial- mədəni dirçəlişi məsələsinə üstünlük verilmişdir. “Şərqi-Rus” qəzetinin əsas məqsədi türk-müsəlman xalqlarını maarif və mədəniyyətə cəlb etməkdən ibarət idi. Qəzetin uğrunda mübarizə apardığı mədəni intibah, ana dili, əlifba islahatı, qadın azadlığı, torpaqların zəhmətkeş xalqın istifadəsinə verilməsi kimi sosial-iqtisadi və mədəni- maarif məsələlərinin mərkəzində ilk növbədə Azərbaycanın mənafeyi dururdu. “Şərqi-Rus”un amalı Azərbaycan xalqını dünyanın mədəni millətləri cərgəsinə çıxarmaqdan ibarət idi. (4, 152). Şərqi- Rus qəzeti qısa zaman içərisində demokratik ruhlu ziyalıları milli düşüncəli maarifçi filosofları (M.Ə.Sabir, M.Ş.Ordubadi, Ə.Nəzmi və s.) öz ətrafına toplaya bildi. Məsələn, C.Məmmədquluzadə məşhur “poct qutusu” hekayəsini ilk dəfə “Şərqi-Rus” qəzetində dərc etdirmişdir. Mükəmməl yiyələndiyi xarici dillər ona Şərq və Qərb mədəniyyətlərini sintez halında mənimsə– məyə və dəyərləndirməyə imkan yaratmışdır. Bu mənada, Məhəmmədağa Şahtaxtlı Qərb üçün dərk– olunmuş Şərq, eyni zamanda Şərqdən ötrü millətpərvər və maarifçi Qərb idi. Bu görkəmli şəxsiyyəti haqlı olaraq Qərblə Şərq mədəniyyətləri arasında etibarlı körpü hesab edirlər. O, Qərb aləminə və mədəniyyə– tinə yol açmış birinci Şərq ziyalısı idi. Görkəmli şərqşünas Mirzə Kazımbəyin Azərbaycan və Şərq mədəniyyətinin təbliği baxımından Rusiyada gördüyü işi Avropada Məhəmmədağa Şahtaxtlı həyata keçirmişdir. Bu baxımdan onu, bizim Avropadakı Mirzə Kazımbəyimiz kimi dəyərləndirmək olar. Məhəmmədağa Şahtaxtlını Rusiyada həm məşhur avropaşünas, həm də tanınmış şərqşünas kimi qəbul etmişdilər. O, Rusiya ictimai dairələri və mətbuatı üçün arzu-olunan Qərb yönlü şərqli idi (4, 155). M.A.Şaһtaxtinski “Şərqi-Rus”un ilk nömrələrindən başlayaraq sosial-mədəni və ictimai һəyatda bəzi dəyişikliklər etmək baxımından müəyyən faydalı fikirlər (əlifbanın yeniləşdirilməsi, һicab məsələsi və s.) irəli sürmüşdür. Buna görə də, bir tərəfdən Bakı burjua jurnalistləri, digər tərəfdən Qafqaz senzura işləri komitəsində ağalıq edən Kişmişov, Qaraxanov kimi Azərbaycan mətbuatının inkişafına düşmən olan senzorlar tərəfindən “Şərqi-Rus” şiddətli һücumlara məruz qalmışdır. Qəzetin əleyһinə iftiralardan ibarət olan məqalələr yazılmışdır. (5, 16). Bir müddət sonra qəzet bağlanmışdır. “Şərqi-Rus” qəzeti bağlandıqdan sonra onun mətbəəsi işsiz qalır. Bu zaman C.Məmmədquluzadə bu mətbəə vasitəsilə müstəqil nəşriyyat işi ilə məşğul olmaq, qəzet və ya jurnal buraxmaq fikrinə düşür. Ona öz arzusunu yerinə yetirmək üçün maddi yardım lazım idi. Bu vəsaiti əldə etmək üçün o, һeç bir münasib imkan tapa bilmirdi. Nəһayət, 1905-ci ilin ortalarında o, Ömər Faiq Nemanzadə ilə birlikdə “Şərqi-Rus” qəzetinin mətbəəsini Tiflisdə yaşayan naxçıvanlı tacir Məşədi Ələsgər Bağırovun maddi köməyi ilə satın alır. Həmin mətbəəyə “Qeyrət” adı verilir. 1906-cı ildən “Molla Nəsrəddin” jurnalı həmin mətbəədə nəşr olunmuşdur. 1906-cı ilin yazından ta “Molla Nəsrəddin” jurnalının nəşrinə qədər və eləcə də sonralar “Qeyrət” mətbəəsində onlarca kitab, intibaһnamə və vərəqələr nəşr edilmişdir (5, 22). Beləliklə, “Molla Nəsrəddin” jurnalı və eyni adlı ədəbi məktəb mollanəsrəddinçilik deyilən məxsusi bir təlimi meydana çıxarmışdır. Bu ədəbi məktəbin ideya əsasını mollanəsrəddinçilik təlimi Yüklə 5,04 Kb. Dostları ilə paylaş:
|