127
ki, əgər ümumtəhsil məktəblərində milli-mənlik şüurunun formalaşdırılmasına pedaqoji-psixoloji
cəhətdən düzgün yanaşılarsa deməli, sosial mühitdə kütləvi olaraq insanların milli-mənlik şüurunun
formalaşması üçün zəmin yaranmış olar. Çünki insanlar əxlaqi-mənəvi normaları təkcə yaratmır,
onları həm də qoruyurlar.
Beləliklə, insanlar müəyyən normalar, prinsiplər və ideallar əsasında hərəkət edir, bir-biri ilə
münasibətlərdə olurlar. Deməli, cəmiyyətdə yaşayan, fəaliyyət göstərən insanlar bir-birinin davranış
normalarına necə əməl etdiklərinə nəzarət edir, bir-birinin hərəkətlərini tənzimləyir və
qiymətləndirirlər. Insanlar davranış norma, prinsip və kateqoriyalarına müvafiq olan hərəkətləri
əxlaqi, olmayanları isə əxlaqsız hesab edirlər. Məhz qiymət vermək, nəzarət etmək əxlaqa real məna
verir və onun həyatiliyini təmin edir. Qiymət əxlaqı insanın davranışına, hərəkətinə, ictimai
nəzarətin mühüm vasitəsinə çevirir. Əxlaqla hüquq normalarının fərqli cəhətləri də məhz burada
özünü göstərir. Əxlaq normalarını xalq yaradırsa, hüquq normalarını ayrı-ayrı adamlar tərtib edir.
Hüquq normaları pozulduqda adamlara cəza verilirsə, əxlaq normaları pozulanda adamlar
məzəmmət edilir, onların hərəkətləri pislənir. Pisləmələrin çoxalması əxlaqi-mənəvi normaların
şüurlu olaraq kütləvi surətdə qəbul edilməməsinin göstəricisidir. Deməli, hələ ailə, məktəb və
ictimaiyyətin əlbir fəaliyyəti üçün dinamik inkişaf mexanizminin küləviləşdirilməsinə ehtiyac var.
Bunun üçün həm ailələrdə, həm təlim-tərbiyə müəssisələrində milli ləyqət hissini qüvvətləndirmək,
kollektivçilik, humanizm kimi əxlaqi normaları inkişaf etdirmək kimi pedaqoji işləri
genişləndirmək lazımdır.
Milli ləyaqət, kollektivçilik, humanizm və digər əxlaqi kateqoriyalar şəxsiyyətin mənəvi
təfəkkürünün aksiomaları kimi fəaliyyət göstərir. Müasir dövrdə əxlaqi sərvətlər insanların
davranışının qəbul edilib-edilməməsi ilə deyil, onların nə dərəcədə davranışında özünə möhkəm yer
tutması, nə qədər real, həqiqi olması və şəxsiyyətlərarası münasibətlərdə davamlılığı ilə ölçülür.
Konkret və zəruri normativ göstəriciləri – sosial həyatı idarə etməyə istiqamətləndirməyi, həyata
keçirməyi təmin edir.
Bu baxımdan milli əxlaqi sərvətləri özündə ehtiva edən milli mənlik şüurunun yetişən nəslin
nümayəndələrinin davranışında özünə möhkəm yer tutmasına çalışmaq lazımdır. Başqa sözlə desək
yetişən nəslin nümayəndələri olan yeniyetmə və gənclərin milli mənlik şüurunun
formalaşdırılmasına təsir edən tərbiyəvi işlərin kompleks imkanlarından və psixoloji təsirin elmi
əsaslarından məqsədyönlü, planlı və mütəşəkkil olaraq itifadə etmək lazımdır. Məhz belə olduqda
onların milli ləyaqət hissləri qüvvətlənir, torpağı yad nəzərlərdən qorumağa yönələn milli qeyrəti
güclənir və onlar Vətənin ərazi bütövlüyünü qorumağa xidmət edən əqidə saflığı nümayiş etdirirlər.
Məhz milli ləyaqət, torpağa bağlılıq, vətəndaşlıq dəyanəti bu köklərdən qidalanır, yeni
nəsilləri azadlığa, müstəqilliyə çağırır. Hər bir şagirddə milli mənlik şüuru belə bir zəmin üzərində
təşəkkül tapır və belə bir həqiqəti təsdiq edir ki, mədəniyyətin, elmin, ədəbiyyatın inkişafı xalqın
böyüklüyü və kiçikliyindən deyil, həmin xalqın müdirikliyindən, zəngin təfəkkür tərzindən asılıdır.
Tarix təsdiq edir ki, heç bir inkişaf, heç bir təkamül, heç bir hadisə zaman və məkan təsirindən
kənarda baş vermir. Milli mənəvi mühitin təşəkkülü, sosial mühit məktəbləri gənclərin
cəmiyyətdəki sosial vəziyyətinə, ilk öncə onların hiss və duyğularına, ictimai həyatın hadisə və
faktlarını duymaq, qavramaq və dərk etmək qabiliyyətinə əsaslı təsir göstərir. Şagirdlər mənsub
olduğu millətə aid əlamətlərə (milli bayrağa, gerbə, himnə, dini etiqada və s.) fəal münasibət
bəsləyir,
qimət verir, özlərinin əməli fəaliyyəti üçün nəticə çıxarmaq imkanı əldə edirlər [4,s.11].
Deməli, pedaqoji prosesdə məqsədyönlü tərbiyə işi psixoloji təsirlərin gücü ilə vəhdətdə
götürüldükdə şagirdlərin ailəyə, valideynlərinə, dostlarına, yoldaşlarına, bütövlükdə xalqına və
Vətəninə olan ləyaqət, dəyanət, şərəf, qeyrət, məhəbbət hissləri güclənir. Onlar özlərini qeyrətlilik
mücəssəməsi kimi nümayiş etdirməyə ciddi maraq göstərirlər. Özü də bu maraq ötəri maraq olmur.
Belə maraqlar yeniyetmə və gənclərin idrak tələbatları kimi təzahür edir. Yeri gəlmişkən demək
lazımdır ki, “...maraqlar insanın idrak tələbatlarının emosional təzahürləridir. Onların təmin
olunması və biliklərdəki çatışmamazlıqları aradan qaldırmağa, əhəmiyyət kəsb edən faktlara yaxşı
bələd olmağa, onları anlamağa, onlarla tanış olmağa kömək edir. Maraqlar subyektiv olaraq –
insanın özü üçün – idrak prosesinin kəsb etdiyi müsbət emosional tonda, əhəmiyyət kəsb etmiş
obyektlə dərindən tanış olmaq, onun haqqında daha çox bilmək, onu başa düşmək arzusunda