161
nəticələrin formalaşdırılması.
Tədqiqatın hər bir mərhələsi kreativliyin (yaradıcı təfəkkürün) inkişaf etdirilməsini nəzərdə
tutur. Tədqiqat fəaliyyətinin yekunlaşdırılması forması, nəticəsi tədqiqat işinin müdafiə
olunmasıdır.
3. Tələbələrin müstəqil işlərinin səmərəliliyi onun necə təşkil olunmasından və yerinə
yetirilməsinə motivasiyanın səviyyəsindən, yerinə yetirilmə formalarından, tapşırığın
məzmunundan xeyli dərəcədə asılıdır.
Tələbələrin müstəqil işlərinin iki mərhələsini qeyd etmək mümkündür:
1. Birinci mərhələdə müəllim tələbələrə müstəqil işin sadə priyomlarını öyrədir. O, müxtəlif
mənbələrdən bilikləri əldə etmə yollarını, onları qruplaşdırmağı, tutuşdurmağı və müqayisə və
təhlil etməyi, ümumiləşdirmə aparmağı, müəyyən nəticəyə gəlməyi gənclərə başa salır.
Bu zaman müəllim məsləhətçi və təşkilatçı rolunu ifa edir.
2. İkinci mərhələdə müstəqil iş üzrə vərdişlərə yiyələnmiş tələbə tədqiqat işinə hazırlanır.
Müvafiq məsələlərlə bağlı onun özünün nöqteyi-nəzəri meydana gəlir.
Tələbə qeyri-standart məsələləri həll etməyə qabil olur. Müstəqil işin nəticələri məruzə,
referat, yaxud qıza məlumat şəklində təqdim oluna bilər.
Tələbələrin tədris-idrak fəallığının inkişaf etdirilməsi baxımından auditoriyadankənar işin
müxtəlif formalarından faydalanmaq mümkündür.
Fənlərin öyrənilməsi prosesində və auditoriyadankənar tədbirlər zamanı tələbələri aşağıdakı
qruplara bölmək mümkündür: 1. Qeyri-fəal tələbələr. Bu tələbələrdə özünütəhsil və özünütərbiyə
kifayət qədər formalaşmamışdır. 2. İmkanları gizli qalan tələbələr. Tələbələrin əksəriyyəti
özünütəhsil və özünütərbiyə maraq göstərirlər. 3. Fəal tələbələr. Bu tələbələr təkcə biliklərə
yiyələnmək vasitəsi kimi deyil, dərketmə (idrak) predmeti kimi özünütəhsildən və özünütərbiyədən
istifadəyə yaradıcı yanaşırlar.
Tələbələrin müstəqil işinin təşkilinin əsas vəzifəsi hər hansı məşğələ formasında əqli
təşəbbüskarlığın və təfəkkürün psixoloji-didaktik şərtlərinin yaradılmasında öz ifadəsini tapır.
Tələbələrin müstəqil işlərinin uğurlu alınmasında müəllimin rolu böyükdür. Onun üzərinə
mühüm vəzifələr düşür. O, heç də
ümumiyyətlə tələbə ilə deyil, əslində güclü və zəif tərəfləri,
özünəməxsus fərdi xüsusiyyətləri və meyilləri olan
konkret şəxsiyyətlə birgə fəaliyyət göstərməli,
ona istiqamət verməlidir. Müəllimin vəzifəsi gələcəyin yüksək ixtisaslı mütəxəssisi olan tələbənin
ən yaxşı keyfiyyətlərini görə və qiymətləndirə bilməkdən ibarətdir. Müəllim fənnə maraq oyatmalı,
tələbələrə müstəqil düşünməyi və hər hansı bir problemin həllinə yaradıcı yanaşmağı öyrətməli,
eyni zamanda tələbə oğlanların və qızların aşağı motivasiyasının səbəbini aşkara çıxarmalıdır.
Bu problemin həllinin müxtəlif üsulları vardır:
1. Fəaliyyətin formaları və təlimin metodları
növbələşdirmək:
izah-üllüstrativ, qismən-
axtarıcılıq, yaxud tədqiqat xarakterli. Müəllim qismən-axtarıcılıq metodundan istifadə etməklə
təkcə məlumat və bilikləri şərh etməklə öz işini məhdudlaşdırmır, həm də müxtəlif vasitələrin
köməyi ilə yeni biliklərin axtarışını təşkil edir. Tələbələr müəllimin rəhbərliyi ilə müstəqil düşünür,
fikir yürüdür, meydana çıxan
idrak məsələlərini həll edir, problemli vəziyyətləri yaradır
və həll
edir,
təhlil edir, müqayisəsini aparır, ümumiləşdirir, nəticə çıxarırlar. Beləliklə, əsaslı biliklərə
yiyələnirlər.
Tədqiqatçılıq metodunun üstünlüyü ondadır ki, tələbələr müəllimin köməyi ilə problemi
formalaşdırır və tədqiqat prosesində, alınan cavabların müqayisəsi əsasında biliklər müstəqil
mənimsənilir. Müəllim yalnız problemli məsələlərin həlli prosesini idarə edir, bu zaman təlim
prosesinin özü yüksək maraqla müşayiət olunur, qazanılmış biliklər dərinliyi, həqiqiliyi ilə
fərqlənir. Bu metod təlimin optimallaşdırılması üzün vacib olub, biliklərin yaradıcı
mənimsənilməsini nəzərdə tutur. Optimallaşma təkmil pedaqoji texnologiyalarla daimi innovasiya
prosesidir, bir çox mümkün variantlardan ən yaxşısının seçimi prosesidir.
2. Tələbələrin yaşı və səviyyəsi diqqət mərkəzində dayanmalıdır.
3. Tələbələrin qabiliyyətləri nəzərə alınmalıdır.
Tələbələrin fəal müstəqil işi ciddi və səbatlı, dayanıqlı motivasiya şəraitində mümkündür.
Ən güclü motivləşdirici amil gələcək səmərəli peşə fəaliyyətinə hazırlığın aparılmasıdır.
Tələbələrin müstəqil işinin fəallaşdırılmasına kömək göstərən amillər vardır ki, onları daxili
və xarici amillər kimi səciyyələndirə bilərik. Daxili amillərə aiddir:
1. Müstəqil işin faydalılığı. Tələbə biləndə ki, onun araşdırmalarının, fikirlərinin,
qənaətlərinin nəticələri məqalələrdə, mühazirələrdə, konfrans materiallarında, metodik vəsaitlərdə,