Elmi ƏSƏRLƏR, 2016, №4(78) nakhchivan state university. Scientific works, 2016, №4 (78)

165 
 
 
C.Rodari  çox  zaman  dərsə  başlamazdan  əvvəl  yazı    lövhəsində    bir  söz  yazardı  və  həmin 
sözün  ətrafında  uşaqları  düşündürər  və  onların  iştirakı  ilə  bir  hekayə  yazardı.  Bu  vərdiş  sonralar 
Rodarini  daha  da  həvəsləndirdi  və  həmin  priyomdan  istifadə  edərək  italyan  radiosunda    uşaqlara 
müraciətlə bir əhvalat danışır. Bu əhvalatın necə inkişaf edəcəyi barədə onların fikirlərini öyrənir, 
onun əsasında povestlərini yazırdı. Bu barədə o, "Fantaziyanın qrammatikası" kitabında ətraflı bəhs 
etmişdir. 
 
C.Rodarinin  dərslərindən  bir  nümunəni  diqqətinizə  çatdırıram.  Müəllim  sinfə    girir  və 
lövhəyə məsələn, "daş" sözünü yazır. Rodarinin fikrincə, bu tipli dərslərdə əsas  məsələ uşağa nece 
müraciət etməkdir. O, həmin sözü yazdıqdan sonra uşaqlardan soruşur: 
- Görəsən, daş nə edirdi? Bu sualın özündə obrazlı cümləyə istiqamət var. Müəllim uşaqlara 
daşın canlı olmasını xatırladır. Onlara işarə vurur ki, siz daşa aid cansız əşya kimi baxmayın, canlı 
bir varlıq kimi baxın. 
 
Uşaqların hərəsi bir söz  deyir: daş yola düşmüşdü, daş susurdu, daş düşünürdü. Aha, obrazlı 
söz tapıldı: daş düşünürdü. Müəllim lövhəyə yazır və ikinci sualını verir: 
- Görəsən, daş nə düşünürdü? 
 
Uşaqların  yaradıcılıq  fantaziyasını  hərəkətə  gətirən  bu  suala  da  çoxlu  cavablar  alınır. 
Uşaqlardan biri deyir: 
 
- Daş düşünürdü ki, görəsən burada niyə boş bekar dayanıb? 
 
Olduqca  uğurlu  bir  cümlə  də  tapılır.  Müəllim  həmin  cümləni  də  əvvəlkinin  ardına  yazır. 
Müəllim üçüncü sualını verir: 
 
- Bu cür düşünən daş nə etdi? 
 
Əlbəttə, bu sualın cavabı asandır. Xeyli cavablar içərisində ən uğurlu seçilir: 
 
-  Daş  gedib  sökülmüş  bir  divara  hörüldü.  Beləliklə,  cəmi  üç  cümlədən  ibarət  gözəl  bir 
hekayə  yazıldı. Bu hekayə şagirdlərin iştirakı ilə yazıldığına görə onlarda  yaradıcı fantaziya üçün 
bünövrə rolunu oynayır. 
 
Bu nümunə nağılların tədrisi prosesində  də istifadə oluna bilər. 
 
İlk  ibtidai  məktəb  dərslərimizdə  folklora    demək  olar  ki,  yer  verilmirdi.  Bunun  başlıca 
səbəbi aydın idi. Çar Rusiyası Azərbaycan  uşaqlarının öz milli keyfiyyətlərini dərk etməsinə imkan 
yaratmırdı.  Bu  onun  siyasi  maraqlarına  uyğun  idi.  XIX  əsrin  sonu  XX  əsrin  əvvələrində  yetişən 
milli  ziyalılarımız  isə  başa  düşürdü  ki,  xalq  ədəbiyyatından  kənar  düşən  şagird  əsl  vətəndaş  kimi 
böyüyə  bilməz.  Bu  sahədə  F.Köçərlinin  "Balalara  hədiyyə"  kitabı  xüsusilə  maraqlı  bir  fakt  kimi 
meydana çıxdı. 
 
Bundan  sonrakı  illərdə  folklor  materiallarının  ibtidai  sinif  dərsliklərinə    daxil  edilməsi 
yüksələn bir xəttlə gedir. 
 
Azərbaycanda  ibtidai  siniflər  üçün  dərsliklərin,  xüsusilə  proqramların  yaranması,  pedaqoji 
elmlər  doktoru  professor  Yəhya  Kərimovun  adı  ilə  sıx  bağlıdır.  60-cı  illərdən  başlayaraq  ibtidai 
sinif proqramlarında xalq ədəbiyyatı nümunələrinə geniş yer verilməsi sahəsində Yəhya Kərimovun  
rolu böyükdür. 
 
Kiçik folklorla uşaq beşikdə ikən tanış olur. Anaların ilk beşik başında oxuduğu nəğmələr 
körpənin eşitdiyi ilk poeziya nümunələridir. Deməli, uşaq məktəbə ayaq açmamış  kiçik folklorun 
sehrli  poetikası,  zəngin  dili  onu  öz  ağuşuna  alır.  Uşaq  kortəbii  bir  instinklə  xalqın  söz  dünyasını 
sevir, ona dərin bir rəğbət bəsləyir. 
 
Məktəbə  hazırlıq  illərində  uşaq  folklorunu  tapmaca,  oyun  sözləri,  düzgü,  cırnatma, 
təkərləmə, kiçik nağıl, rəvayət və sair janrlardan müxtəlif nümunələri öyrənmiş olur. Bu tanışlıq bir 
sıra hallarda uşağın passiv eşitməsi şəraitində olduğuna görə folklor poetikasını öyrənmək vəzifəsi 
valideynin üzərinə düşür. 
 
Məktəb valideynin gördüyü işi sadəcə davam etdirmir. Müəllim ailənin verdiyi bilikləri elmi 
şəklə salır, uşağa xalq poetikasının sirrlərini öyrətmək vəzifəsini öhdəsinə götürür. 
 
İbtidai  siniflərin  ana  dili  dərsliklərində  də  xeyli  folklor  nümunəsi  verilmişdir.  Müxtəlif 
vaxtlarda  bu  nümunələrin  sayı  artıb-azalsa  da  ümumi  miqdarı  qorunub  saxlanır.  Bu  da  dərslik 
müəlliflərinin  folklora  böyük  əhəmiyyət  verdiklərinə  gözəl  nümunədir.  İbtidai  məktəbdə  kiçik 
folklorun  çox  böyük  bir  şəbəkəsi  vardır.  Müxtəlif  janrlarda  yaranan  bu  əsərlər  vasitəsi  ilə  xalq 

---

166 
 
ədəbiyyatının  aparıcı  ideyası,  süjet  və  kompozisiya,  dil-üslub,  forma  və  məzmun  kimi 
xüsusiyyətlərini öyrənmək mümkündür. 
 
Bildiyimiz kimi uşaqların ən çox sevdikləri və oxuduqları bədii ədəbiyyat növlərindən biri 
də nağıllardır. 
 
Nağıllara  bu  gün  biz  uydurma,  əfsanə  kimi  baxırıq.  Nağıllardakı  zülmət,  əfsun,  divlər, 
əjdahalar,  pəri  qızları,  əcinnələr-bütün  bu  mövhumu  aləm  nağılın  real  varlıqla,  həyatla  əlaqəsi 
olmadığını  göstərir.  Sehrli  nağıllarda  ifritə  qarılardan,  40  başlı  əjdahalardan,  "abi-həyatdan", 
zülmətdən, cəhənnəm dərəcəsindən, insanın heyvan, quş və daşa çevrilməsindən və s. əcaib-qəraib 
hadisə də var. 
 
Bu  nağıllar  əksərən  dialoq  şəklində  olur.  "Tülkü",  "Qarı  və  Pişik",  "Nazikbənazik-
Tazikbətazik", "Şəngülüm, Şüngülüm, Məngülüm" bu tipli nağıllardandır. 
 
Dərslikdə şifahi xalq ədəbiyyatının başqa növləri ilə yanaşı, çoxlu tapmacalar da verilmişdir. 
Axı,  tapmacalar  uşaqları  düşündürən,  zehni  fəaliyyətə  şövq  edən  ən  maraqlı  ədəbi  növdür. 
Dərslikdə tapmacaların cavabı ənənəvi qaydada deyil, qarışıq verilmişdir. 
 
Bu  gün  tapmacaların,  demək  olar  ki,  hamısı  keçmişdəki  əhəmiyyətini  itirmiş,  onlara  yeni 
məzmun və keyfiyyət verilmişdir. İndi tapmacalardan ancaq zehnin inkişafına kömək edən, uşaqları 
maraqlandıran,  onları  düşündürməyə,  axtarmağa  sövq  edən,  onlarda  təxəyyülün  inkişafına  vasitə 
olan bir amil kimi istifadə edilməlidir.Yaxşı müəllim üçün tapmacalar çox maraqlı mövzudur. 
 
K.D.Uşinski  qeyd  edir  ki,  ibtidai  məktəbdə  uşaqların  mühakimə  və  zehinlərini  inkişaf 
etdirmək üçün tapmacaların xüsusi əhəmiyyəti vardır. O  yazırdı:  "Mən tapmacalara  əşyanın  bədii 
təsvir lövhəsi kimi baxıram". 
 
 
 
 
Bir quşum var, o hanı? 
 
 
 
 
Gəzər cümlə cahanı 
 
 
 
 
Götürrəm öldürməyə, 
 
 
 
 
Nə əti var, nə qanı 
 
 
 
 
 
 
 
 
(fikir). 
 
Bu  tapmacada  doğrudan  da  fikrin  bədii  təsviri  verilmişdir.  Onu  gözlə  görmək  mümkün 
deyildir.  Onunla  ən  qısa  bir  müddətdə,  göz  açıb  yumuncaya  qədər  bütün  dünyanı,  hətta  bütün 
kainatı gəzmək olar. 
 
Uşaqları həvəsləndirən, onları həyatla, təbiətlə tanış edən bu cür tapmacaları məktəb inkişaf 
etdirməli və onlardan istifadə etməlidir.Tapmacalar uşaqların zehinlərini inkişaf etdirmək üçün ən 
yaxşı ədəbi oyunlardan biridir. 
 
İbtidai siniflərdə ən çox tədris olunan lirik folklorlardır. Bu növün janrları və hər janrın da 
öz  xüsusiyyətlərini  müəllim  dərindən  öyrənməli,  ondan  təlim  və  tərbiyə  işində  məharətlə  istifadə 
etməyi bacarmalıdır. 
 
Lirik  folklor  birinci  növbədə  hiss  və  duyğularının  bolluğu  ilə  səciyyələnir.  Lakin  müəllim 
hər bir nəğmənin süjet və kompozisiya elementlərinə, ifadə vasitələrinə  diqqət yetirməlidir. 
 
Lirik folklorda süjet çox  zəif olduğuna görə onun kompozisiyası da nəzərə çarpmır. Lakin 
müəllim bu əlamətləri özü üçün aydınlaşdırmalıdır. 
 
Ənənəvi  lirik  nəğmənin  sadə  və  geniş  yayılan  kompozisiya  formalarından  biri  monoloq 
formasıdır. Layla ən çox poeziyanın lirik növünə uyğun gəlib, lirik qəhrəmanın fikir və hisslərini 
birbaşa ifadə edir. 
 
 
 
 
 
Laylay  beşiyim laylay 
 
 
 
 
 
Evim-eşiyim laylay 
 
 
 
 
 
Sən get şirin yuxuya  
 
 
 
 
 
Çəkim keşiyin laylay. 
 
İbtidai siniflərdə "Mövsüm nəğmələrindən" xeyli istifadə olunmuşdur. Bu nəğmələr günəşə 
xitabən deyilir. 
 
 
 
 
 
Gün çıx, gün çıx 
 
 
 
 
 
Kəhər atı min çıx 
 
 
 
 
 
Oğlun qayadan uçdu 
 
 
 
 
 
Qızın təndirə düşdü 

---