189
demək varam» deyən filosof düşünmək qabiliyyəti vasitəsilə insanın ucaldığını söyləyirdi. Məhz bu
təsəvvürlər incəsənətdə yeni üslubun – klassisizmin formalaşmasına gətirib çıxardı. Üslub sistemi
baxımından klassisizm
barokkoya nisbətən daha bitkin, zərif, mükəmməl və ciddidir.
Latınca «klassisus»-nümunəvi sözündən olan klassisizm doğrudan da klassikaya əsaslanaraq
bədii və mənəvi ideala çevrilən mükəmməl sənət əsərləri yaradır. Bu üslubun yaradıcıları hesab
edirdi ki, obyektiv olaraq mövcud olan gözəllik qanunları da ağılın
köməyilə dərk edilir,
incəsənətin
məqsədi – insanın və dünyanın məhz bu qanunlar üzrə dəyişdirilməsi, idealın real məkanda həyata
keçirilməsidir.
Antik
incəsənətin dirçəlişi, klassik ənənələrə pərəstiş İntibah
dövründən başlasa da, klassisizm
məhz XVII əsrdə cərəyan kimi formalaşır. 300 ilə yaxın (XVI –XIX əsrin 30-cu illəri) bir dövrü
əhatə edən klassisizm antik incəsənətin qanunauyğunluqlarını üzə çıxarmağa, sənət nəzəriyyəsi,
milli ədəbi dil və yeni dramatik teatr yaratmağa çalışan XVI əsr italyan humanistlərinin bədii və
nəzəri fəaliyyəti nəticəsində yaranmağa başlayır. D.D. Trissino, Y. Skaliger, Lyudoviko Kastelvetro
(dram haqqında 3 vəhdət qanununu işləyib), T. Tasso və b. öz nəzəriyyələrində antik poetikanın
təhlilinə əsaslanmışlar.
Əgər İntibah dövründə mədəniyyətin bütün elementlərinin inkişafı İtaliya ilə bağlı idisə,
klassisizm dövründə bu dalğa Fransaya keçir. Çünki XVII əsrdə İtaliyada incəsənət daha əvvəlki
nüfuza malik deyildi. Memar və heykəltəraş Bernininin, memar Borromininin, rəssam Karavaconun
rəsmi cərəyan olan barokko ilə yanaşı öz yaradıcılığında realizm ənənələrini saxlayan Krespi və b.
yaradıcılığı İntibah İtaliyası ilə müqayisədə dəryada damla kimi görünürdü.
Digər İntibah ölkələri də müəyyən tənəzzülə düçar olmuşdu. Məsələn, İngiltərədə puritanizm
incəsənətin inkişafına əvvəlki kimi güclü təsir göstərə bilmir. Elm, ədəbiyyat inkişaf etsə də, təsviri
sənət sahəsində canlanma yalnız XVIII əsrdə başlayır.
Klassisizmin təhsil sistemi başdan-başa antik dövrün və intibah incəsənətinin öyrənilməsini
nəzərdə tuturdu. Yaradıcılıq prosesində əsas şərt – qanunlara riayət etmək, süjeti antik tarixdən və
ya mifologiyadan götürmək oldu. Avropanın iri dövlətlərində, həmçinin Fransada mütləq
hakimiyyətin bərqərar olduğu şəraitdə Fransız incəsənətinin novator ruhu parlaq şəkildə nəzərə
çarpmağa başladı. XVII əsrdə mərkəzləşdirilmiş vahid milli dövlət yaratmaq üçün feodal
pərakəndəliyinin qalıqlarına qarşı mübarizədə Fransa burjuaziyası müvəqqəti olaraq öz qüvvələrini
Kral hakimiyyəti ilə birləşdirdi. Fransadakı mütləq monarxiya şəhərlərdə burjua üsul idarəsini
Avropanın digər ölkələrinə nisbətən daha sürətlə tətbiq edir, manufakturaların çiçəklənməsinə şərait
yaradırdı. Klassisizm – məhz mütləq monarxiya dövrünün məhsuludur. Mütləq monarxiyanın
mədəni siyasəti və onun estetik doktrinası olan klassisizm sinfi xarakter daşıyırdı. Monarx sarayları
bütün bədii qüvvələri mərkəzi təşkilata tabe etməyə can atırdı. İlk dəfə İtaliyada yaranan bu cür
təşkilatlar humanist fikirli insanların könüllü birliyi olan akademiyalar idi. 1634-cü ildə Parisdə,
XIII Lüdovikin dövründə kardinal Rişelye ədəbiyyat və dil sahəsində rəsmi mərkəz olan fransız
akademiyasını yaratmaqla onları mütləq hakimiyyət alətinə çevirdi və klassisizm aparıcı üslub oldu.
Bu, ilk növbədə, faciə janrında öz əksini tapdı. XVII əsrin II yarısında Fransada mütləqiyyət
bərqərar oldu, feodalizm qalıqları yox edildi. Avropa mütləqiyyətinin zirvəsi sayılan Kral XIV
Lüdovikin sarayı mədəni mərkəzə çevrildi. XIV Lüdovikin iqamətgahı olan Versal yeni zadəgan
mədəniyyətinin mərkəzi oldu. 1648-ci ildə rəssamlıq və heykəltəraşlıq üzrə Kral Akademiyası,
1671-ci ildə isə Memarlıq Akademiyası yaradıldı. Fransa incəsənəti çiçəklənməyə başladı. Kral
sarayının mədəniyyətə böyük təsiri olduğundan XVII əsr Fransasını çox vaxt «XVI Lüdoviq
üslubu» adlandırırlar. Bu üslub italyan barokkosuna bənzəməyən fransızsayağı barokkodur. Onun
əsas xüsusiyyəti klassisizmlə sintezdə olmasıdır.
«Klassisizm» adını bu cərəyana XVIII əsrin sonu – XIX əsrin əvvəllərində romantizmin
nümayəndələri vermişlər. Rüşeymləri intibah dövründə İtaliyada yaranan bu üslub Fransada şair
Malerb və nasir Keyz de Balzak tərəfindən əsaslandırılıb. Şaplen, abbat Dubinyak, Bualo, Filebyen
və b. fransız klassisizminin nümayəndələridir. Simon Buye Fransa saraylarında bu dövrdə rəsmi
incəsənət olan barokkonun başçısı idi. Barokko ilə yanaşı klassisizm və realizm də formalaşır.
XVII əsr faciəsi qəhrəmanlıq fəaliyyəti ilə bağlıdır. Burada nə lirika, nə də fəlsəfi düşüncələr
yoxdur. Faciə qəhrəmanları çox vaxt bu işə öz arzularının əksinə olaraq qoşulmuşlar. Lakin
190
hadisələr xüsusi qaydalara əsasən açılır. 1630-cu ildən başlayaraq faciə əsərlərindən 3 vəhdət
qanununa – zaman, məkan və hərəkətin vəhdətinə riayət olunması tələb edilirdi.
Klassisizmin ən məşhur nəzəriyyəçisi, bu cərəyanın prinsiplərini işləmiş Nikola Bualodur. O
öz nəzəriyyəsini «Poeziya sənəti» adlı traktatında, şeir dili ilə şərh edib. Bualonu da müəyyən
mənada karteziançı adlandırmaq olar. O, dekart fəlsəfəsindən qidalanaraq incəsənətdə əqlin rolunu
yüksək qiymətləndirir. Onun fikrincə, əqli başlanğıc hiss və təxəyyüldən üstün olmalıdır. «Poeziya
sənəti» (1674) dörd hissədən ibarətdir. Birinci hissədə şairin vəzifəsindən, mənəvi məsuliyyətindən,
poetik sənətə yiyələnməyin zəruriliyindən söhbət açılır. İkinci hissədə lirik janrlar: oda, elegiya,
ballada, epiqramma, idilliya analiz edilir. Üçüncü hissədə faciə və komediya janrlarından, dördüncü
hissədə şairdən, yaradıcılığın etik problemlərindən danışılır. Bualo antik dövrü, mifologiyanı örnək
kimi qəbul etməyi tələb edir. Bualo gözəlliyin obyektiv əsasa malik olmasını söyləsə də, mənbəyini
mənəvi varlıqla bağlayır. Ona görə də sənət əsəri təbiətdən yüksəkdə dayanır. Təbiət incəsənətə
nümunə ola bilməz. O, təbiəti təqlid etməyə çağırsa da, hesab edir ki, təbiət öz ilkin qabalığından
azad olmalı, əqlin fəaliyyəti ilə nizamlanmalıdır. Həqiqətdən kənarda gözəllik yoxdur. Gözəlliyə
emosiyalarla yox, ağılla çatırlar. Anlaşılmaz şeylər gözəl ola bilməz. Dini, xristian süjetlər
irrasional olduğu üçün incəsənətdən çıxarılmalıdır. Hadisələr vahid zamanda, 24 saat ərzində baş
verməlidir. Buna görə də təsvir edilən xarakter dəyişməməlidir, inkişafda verilməlidir. Bualo bu
tələblərə riayət etmədiyinə görə ispan dramaturqu Lope de Veqanı tənqid edir, öz dövrünün bədii
təcrübəsini isə təqdirəlayiq hesab edir. Doğrudan da Molyerin xarakterləri statikdir, məsələn,
Qarpaqon əvvəldən axıra kimi xəsis, Tartüf ikiüzlü və riyakar olaraq qalır.
Klassisizmdə tipik obrazlar fərdi cəhətlərə malik deyillər, tipikləşmə üsulu XVII əsr fəlsəfəsi
və təbiətşünaslığı ilə həmahəng olub, metafizik xarakter daşıyır. Bu, bilavasitə mütləq borcu yerinə
yetirmək üçün şəxsi mənafeyi ümumiyə tabe etməyi tələb edən klassisist dünyagörüşünün
xüsusiyyətlərindən irəli gəlirdi. Klassisistlər şəxsiyyətə pərəstiş prinsipini əsas tutur, kralları əsər
qəhrəmanı edir, xalqa isə yalnız «aşağı janr»da – komediyada yer verirdilər ki, bu da tarixi
ziddiyyətləri daha düzgün təsvir etməyə mane olurdu. Bu hal Bualoya xas idi. Klassisitlər eyni
zamanda incəsənətdə mühüm ideyaların – vətənpərvərlik, borc hissi, eqoist hisslərə üstün gəlmək,
qəhrəmanlıq və s. təcəssümünü təbliğ edirdilər. Klassisitlərin normaları nə qədər doqmatik olsa da,
onların çoxu bu gün də öz əhəmiyyətini itirməmişdir. Məsələn, tipin xarakteristikasının aydın
olması, incəsənətin növ və janrlarına, faciəvilik və komikliyə hədd qoyulması, əsərin
kompozisiyasının ahəngdar olması, dilin aydınlığı və ardıcıllığı, təsvir edilənin inandırıcı və
həqiqətəbənzər olması tələbləri. Bu tələblər doqmatik bəzək-düzəkdən təmizləndikdən sonra
rasional məna əldə edir. Hətta üç vəhdət prinsipində də rasional məzmun yox deyil.
Klassisizmdə janrların iyerarxik bölgüsünə görə «yüksək janrlara» faciə, epopeya, oda, tarix,
mifologiya, dini təsvir və s., «aşağı» janrlara isə
komediya, satira, təmsil və s. aiddir.
Almaniyada klassik komediyanın təşəbbüskarı olan Şlegel də Qotşedin fikirlərinə etiraz
edərək klassisist faciənin əsas tələblərinə qarşı çıxır, milli və məhdud (lokal) xarakterli qəhrəman
yaratmağı təklif edirdi. Müxtəlif cərəyanların və milli məktəblərin nailiyyətlərini ümumiləşdirən
görkəmli sənətkarlar klassisizmə xas metafizikliyi və doqmatizmi dəf edərək, zənginləşdirilmiş,
şərtilik və qəddar normalardan azad, yeni tipli klassisizm yaratdılar. Veymar məktəbi (Şiller, Höte),
Vyana məktəbi (Haydn, Motsart, Bethoven) buna misaldır.
Musiqidə klassisizm özünü opera janrında daha çox büruzə verir. Fransada lirik faciə,
İtaliyada opera seriyası buna misaldır. Vyana klassik məktəbinin nümayəndələri – Haydn, Motsart
və Bethovenin yaradıcılığı klassisizm tələblərinə uyğun gəlir.
L.V. Betxoven musiqi mədəniyyətinə təsir göstərmiş dahilərdən biridir. Onun yaradıcılığı
XVIII-XIX əsrləri əhatə edir. Klassisizm cərəyanına aiddir. Bəstəkarın ən sevimli janrı-sonatadır,
çünki sonata onun simfonik təfəkkürünə yaxındır. Sonatanı çox vaxt onun yaradıcılıq laboratoriyası
adlandırırlar. Məs. 25, 26, 27-ci sonatalar, 23 sonata (Apposionata-ehtiraslı f-moll).
Bu janrın ən yüksək zirvəsi sayılır. 6,7,8-sonatalar pastoral xarakterlidir. 32-ci sonata mövzu
və variasiyalardan ibarətdir. 14 sonatası-“Ay sonatasi” Bethoven ilk bəstəkardır ki, sonataları
polifonikləşdirir (29-32 sonatalar). Gələcəkdə Şumanın variasiyalarına çığırda məhz Bethovenin
variasiyalarından ibarətdir. Bethovenə 9 simfoniya, 11 uvertura, həmçinin konsertlər də aiddir.