Elmi ƏSƏRLƏR, 2016, №6 (76) nakhchivan state university. Scientific works, 2016, №6 (76)
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
59 çəkilişlər ilin müxtəlif dövrlərində eyni saatlarda aparılmışdır. Bu zaman vegetasiya prosesini tam izləmək və bitkidə baş verən digər dəyişkənlikləri izləmək mümkün olmuşdur. Bitkidə xlorofil piqmentinin dağılması ilə şüa axınının qırmızı diapazonda aşağı düşməsi, yaşıl spektrda isə yüksəlməsi baş vermişdir. Payızda yarpaqlar qırmızı və ya sarı rəng alır və bu zaman müvafiq diapazonda spektral parlaqlıq yüksəlir. Müxtəlif bitkilərdə vegetasiya müxtəlif vaxtlarda başlayır, müxtəlif vaxtlarda qurtarır və bu bitkinin növ tərkibini müəyyənləşdirməyə imkan vermişdir. Metodikanı dəqiqləşdirmək məqsədi ilə ayrı-ayrı kol bitkilərinin spektralçəkilişləri həm laboratoriya şəraitində, həm də yerində - çöl şəraitində aparılmışdır. Çəkilişzamanı çəkilişin vaxtı, havanın temperaturu, buludluluq və digər sinoptik faktorlarnəzərə alınmışdır. Nəticədə çəkiliş üçün optimal dalğa uzunluğu və kanal müəyyənedilmişdir. Belə ki, həm yetkin, həm də təzə yarpaqlarda maksimal parlaqlıq 0,75-1,2mkm dalğa uzunluğunda özünü göstərmişdir. Təzə yarpaqlarda bu diapozonda əksolunma 40% olduğu halda, yetkin yarpaqlarda 60%-dən çox olmuşdur. Qurumaqda olan qəhvəyi rəngli yarpaqlarda əyri qalxan düz xətlə özünü görsətmişdir. Bənövşəyi və mavi diapazonda köhnə yarpaqlar cəmi 4-5% əksetmə qabiliyyətinə malik olduğu halda 0,9-1,2mkm diapazonda maksimal kəmiyyət alınmışdır [3]. Bitkilərin spektral parlaqlığına, yəni onların şuanı qaytarma və udma xüsusiyyətlərinə müxtəlif amillər təsir göstərir. Rütubətlə yanaşı torpağın mineral tərkibi, strukturluğu, dənəvərliyi və onda olan humusun miqdarı dəyişməz amillər kimi onu səciyyələndirməkdə mühüm rol oynayır. Mineral tərkib bu sırada spektral parlaqlığa təsir edən birinci amil indikatordur. Torpağın bitki örtüyü, mineralların və digər bitki əmələ gətirən elementlərin məcmusu kimi özünəməxsus və mürəkkəb işıq əksetdirmə xüsusiyyətləri ilə digər komponentlərindən fərqlənir. Bir çox müəlliflərin fikrinə və apardığımız məsafəli tədqiqatların nəticəsinə görə mineral zərrələrin ölçüsü və torpağın üst qatının tekstrukturu spektral əksetmə ilə udulma arasında olan nisbətə əsaslı təsir görsədir. Spektrofotometr cihazında aparılan laboratoriya müşahidələri bu fikri bir daha təsdiq etmiş olur.Belə ki, mineralların dənəvərliyi azaldıqca yaranmış hamar səth hesabına kobud səthə nisbətən səthin əksetmə qabliyyəti artır. Bitkilər günəşdən çoxlu miqdarda enerji alır və bu ən çox spektrin görünən oblastında baş verir. Alınan istiliyin böyük hissəsi infraqırmızı diapazonda əks olunur. Bu proses bitkilər tərəfindən enerjinin akkumlyasiyasına, başqa sözlə desək depolanmasına səbəb olur. Yarpaqların infraqırmızı diapazonda yüksək əks etmək xüsusiyyəti olduqca maraqlı nəticələr verir. Maksimal istilik əks olunması dalğa uzunluğu 2 mkm-dən artıq olduqda özünü daha kəskin göstərir. Bitki örtüyündən məhrum çılpaqlaşmış torpaq, şum və humus qatı pozulmamış dağ-çəmən torpaqlarının spektral parlaqlıq qrafiklərinin müqayisəli təhlili göstərir ki, bitkidən tamamilə məhrum şumlanmış torpaqların spektral parlaqlıq əmsalı bitkisiz çılpaqlaşmış sahələrə nisbətən Dalğa uzunluğu mkm-lə 60 aşağıdır. Belə ki, şumu təşkil edən iri kəsəklər və yuxarı dərəcəli dənəvərlik kələ-kötür və mürəkkəb quruluşlu səth yaradır. Bu cür səthdə qeyri bərabər, müxtəlif istiqamətli əks olunma qayıdan enerjiyə nisbətən udulan enerjinin artıqlığına səbəb olur. SPƏ-yə torpaq-bitki kompleksinin rəngi də əsaslı təsir göstərir.Torpağın rəngi öz növbəsində onda olan humusun və mineral, birləşmələrin, xüsusilə dəmirbirləşmələrinin miqdarı ilə təyin olunur. Humusla nisbətən zəngin Batabat ərazisi torpaqlarında spektral əks olunma intensivliyi aşağıdır. Bitkinin çürüntüsü olan humusun artıb-azalması, eyni zamanda torpağın rütubət tutumuna da təsir edir ki, bu da aparılan tədqiqatlarda mühüm əhəmiyyətə malikdir. Spektrometrik ölçmələrin reqistroqramları göstərir ki, ot bitkiləri ilə zəngin qara torpaqdan başqa bütün torpaqlarda dalğa uzunluğundan asılı olmayaraq rütubət artdıqca spektral parlaqlıq azalır, doymuş torpaqlarda güzgü səthinin yaranması ilə əlaqədar parlaqlıq yenidən artmış olur. Torpağın spektral parlaqlığına təsir edən bir qrup dəyişən amillər tədqiqat işləri zamanı nəzərə alınmışdır. Bu amillər aşağıdakılardır: relyef, ekspozisiya, mütləq hündürlük, meyillik və xüsusi əhəmiyyətə malik olan bitki örtüyü. Bu amillərin təsiri dövri və sutkalıq olub səthə düşən günəş enerjisinin dəyişməsi ilə əlaqədar dəyişmiş olur. Bitki təbiətdə ətraf mühitə daha tez reaksiya verən komponentdir. Buna görə də onun spektral parlaqlıq əmsalları mühitin dəyişməsindən daha çox asılı olur. Belə ki, qrunt sularının səviyyəsinin qalxıb düşməsi, güclü quraqlıq, yağıntı bitki yarpaqlarında rütubətin konsentrasiyasının artıb-azalmasına, bu da öz növbəsində piqmentin miqdarına, mezofillərin strukturuna, həmçinin yarpağın səth və rütubət saxlamaq xüsusiyyətlərinə təsir etmiş olur. Bir çox bitkilərin spektral xüsusiyyətləri bütün vegetasiya dövrü dəyişmiş olur. Spektral xüsusiyyətlərin dəyişkənliyi kol bitkilərdə və enliyarpaqlı ağaclarda daha aydın nəzərə çarpır. Bu növ bitkilərin əksetmələri yaxın infraqırmızı və müəyyən qədər 550 mm dalğa uzunluğunda aydın nəzərə çarpır.Vegetasiya prosesinin sonunda yarpaqların piqmentləşməsində dəyişikliklər baş verir. Hüceyrələrdə suyun miqdarı azalır və nəticə etibarı ilə mezofillər dağılır. Xlorofillərin parçalanması hesabına spektrin qırmızı oblastında udulma, spektrin sarı-yaşıl oblastlarında isə əksolunma artmış olur. Mezofillərin hüceyrə örtüyünün dağılması rütubətin azalmasına səbəb olduğu üçün yaxın infraqırmızı diapazonda günəş şüasının əks olunması artır. Reqistroqramların təhlili göstərir ki, bitkilərin ümumi spektral əksetmə xüsusiyyətlərinə aşağıdakı əsas amillər təsir göstərir: hər bir yarpağın əksetməqabiliyyəti, yarpağın ölçüsü, yarpağın ümumi bitki örtüyünə nisbəti, çiçəklənmə dərəcəsi,çiçəklərin ölçüsü, çiçəklərin ümumi bitki örtüyünə və yaşıl kütləyə olan nisbəti: müxtəlif yarasların – meşə, kol, ot, mamır-şibyə və torpağın kompleks əksetməsi, günəşin vəziyyəti, çəkilişin hündürlüyü və istiqaməti. Bütün bu amillər çox qısa vaxt ərzində dəyişə bilir. Məsələn, alınan nəticəyə eyni çəkiliş şəraitində müşahidə olunan müxtəlif kölgə növlərinin dəyişməsi əsaslı təsir göstərir və yaxud eyni növ bitki şəraitindən asılı olaraq müxtəlif miqdar biokütləyə malik olur. Biokütlənin azlığı bitki örtüyünün qalınlığının azalmasına, nəticədə isə bitkilərin əksetməsinin azalması ilə nəticələnir. Biokütlənin azalması həmçinin kölgəli sahələrin azlığına və açıq sahələrin, yəni spektral çəkiliş üçün yalnış nəticələr verə biləcək bitkialtı sahələrin artmasına səbəb olur və bu cür sahələr yaxın infraqırmızı diapazonda yarpaqlı sahələrə nisbətən zəif parlaqlıqları ilə seçilərək ayrılır. Bir çox bitkilər spektral xüsusiyyətləri çiçəklənmə dövründə dəyişir. Bu dövrdə ali bitkilərin spektral xüsusiyyətlərinin dəyişməsi çiçəkli enliyarpaqlı ağaclara nisbətən daha aydın seçilir. Kənd təsarrüfatı sahələrinin spektral parlaqlıq əmsalı bir sıra amillərin təsiri ilə səciyyələnir(suvarma və kultivasiya işləri, sturukturu, bitkilərin ümumi səviyyəsi və s.). Deməli əkinlərdən qəbul edilən əksetmə siqnalı özündə torpaq və bitki elementlərinin mürəkkəb kombinasiyasını birləşdirmiş olur. Kənd təsərrüfatı bitkilərinin parlaqlıq əmsalının kəskin dəyişməsi, təbii bitkilərdə olduğu kimi yaxın infraqırmızı oblastda nəzərə çarpır(cədvəl). Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|