63
NAXÇIVAN DÖVLƏT UNİVERSİTETİ.
ELMİ ƏSƏRLƏR, 2016, № 6 (76)
NAKHCHIVAN STATE UNIVERSITY.
SCIENTIFIC WORKS, 2016, № 6 (76)
НАХЧЫВАНСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ УНИВЕРСИТЕТ.
НАУЧНЫЕ ТРУДЫ, 2016, № 6 (76)
KİMYA
TOFİQ ƏLİYEV
tofiq_aliyev@yahoo.com
Naxçıvan Dövlət Universiteti
YAŞAR HASANOĞLU
Ağrı-İbrahim Çeçen Universiteti,
Türkiyə
UOT 620.197.3
ALİFATİK MONOAMİNOMONOKARBON TURŞULARININ (ALMAMKT) BƏZİ
NÜMAYƏNDƏLƏRİNİN 0,1 N HCL MƏHLULU MÜHİTİNDƏ C
T
-3 MARKALI POLADIN
KORROZİYASINA QARŞI İNHİBİTOR TƏSİRİNİN ELEKTROKİMYƏVİ İMPEDANS
SPEKTROSKOPİYASI ( EİS ) ÜSULU ILƏ TƏDQİQİ
Açar sözlər:
Alifatik monoaminomonokarbon turşuları (ALMAMKT); korroziya inhibitorları;
elektrokimyəvi impedans spektroskopiyası ( EİS ); Nyquist diaqramı
Key words :
Monoaminemonocarbon acids (MAMCA),korrosion inhibition ;electrochemical
impedance spectroscopy ( EIS ) ;Nyquist plot
Ключевые слова :
Алифатические моноаминомонокарбоновые кислоты ( АМАМКК );
ингибиторы коррозии;электрохимическая импедансная спектроскопия( ЭИС ); диаграмма
Найквиста
1.Ümumi hissə
Müasir dövrdə sənaye və texnikanın elə bir sahəsini göstərmək mümkün deyil ki , orada
bu və ya digər dərəcədə müxtəlif metallardan, eləcə də onların çoxsaylı ərintilərindən istifadə
edilməsin .Bu hal hər şeydən öncə metalların və metal ərintilərinin konstruksiya materiallarına qarşı
qoyulan tələblərə daha dolğun cavab verməsi ilə bağlıdır. Bununla belə, əksər metallar müxtəlif
texnoloji şəraitlərdə termodinamik baxımdan davamsız olduqlarından onlardan hazırlanmış
konstruksiya materialları korroziya prosesi nəticəsində vaxtından əvvəl dağılaraq sıradan çıxır ki,
bu da sonda külli miqdarda dövlət vəsaitinin itirilməsinə gətirib çıxarır.
Korroziya problemləri ilə məşğul olan əksər mütəxəsislərin fikrinə görə bu arzuolunmaz
prosesə qarşı mövcud mübarizə üsulları içərisində inhibitorların tətbiqinə əsaslanan üsul texnoloji
baxımdan sadə olduğundan digər üsullarla müqayisədə daha əlverişli üsul sayılır. Təsadüfi deyil ki,
bu sahəyə ayrılan diqqət ildən –ilə daha da artmaqdadır. Bununla belə, xüsusi olaraq qeyd etmək
lazımdır ki, bugünədək edilmiş çoxsaylı təşəbbüslərə baxmayaraq bütün aqressiv sistemlər üçün
keçərli olan ümumi bir nəzəriyyənin yaradılması mümkün olmamışdır. Digər tərəfdən “Birləşmənin
quruluşu – mühafizə effekti” asılılığı ilə bağlı məsələnin elmi ədəbiyyatda uzun illərdən bəri təhlil
edilməsinə və bu sahədə bir çox uğurlara [ 1-6 ] imza atılmasına baxmayaraq, hələ də qaranlıq,
bəzən də ziddiyətli məqamlara rast gəlmək mümkündür. Bu səbəbdən daha effektli korroziya
inhibitorlarının axtarışı və mövcud qanunauyğunluqların üzə çıxarılması sahəsində aparılan
tədqiqatlar bu gün də yüksək aktuallıq kəsb edir. Digər tərəfdən, məlum inhibitorların xeyli hissəsi
korroziya inhibitorlarına qarşı qoyulan tələblərdən biri olan toksiki təsirə malik olmamaq və ətraf
mühitə ziyanlı təsir göstərməmək kimi tələbə ya cavab vermir, yaxud da az cavab verirlər. Bu
baxımdan müasir dövrdə toksiki və zərərli təsirə malik olmayan inhibitorların axtarışı sahəsində
aparılan tədqiqatlar daha yüksək aktuallıq kəsb edir. Təqdim edilən məqalə məhz belə bir tədqiqatın
nəticələrinə - alifatik monoaminomonokaron turşularının ( ALMAMKT ) bəzi nümayəndələrinin
0,1 N HCl məhlulu mühitində C
t
-3 markalı poladın korroziyasına qarşı inhibitor təsirinin tədqiqi və
64
birləşmənin quruluşu ilə effektivliyi arasında mövcud olan qanunauyğunluqların aşkar edilməsinə
həsr edilmişdir. Tədqiqat üçün ALMAMAKT –nın R-CH( NH
2
)-COOH ümumi formuluna uyğun
gələn nümayəndələrindən qlisin ( CH
2
(NH
2
)-COOH ), alanın ( CH
3
-CH ( NH
2
)-COOH ) və
leysin ( CH
3
-CH( CH
3
)-CH
2
-CH( NH
2
)-COOH ) götürülmüşdür.
2.Tədqiqatların metodikası
Tədqiqatlar Türkiyə Respublikası Ağrı İbrahim Çeçen Universitetinin “Mərkəzi Araşdırma
laboratoriyasında”, “İVİUMSTAT” cihazında dəyişən cərəyan impedansı və ya Elektrokimyəvi
İmpedans Spektroskopiyası ( EİS ) üsulu ilə həyata keçirilmişdir. Aparılan təcrübələr üçelektrodlu
elektrokimyəvi özəkdə icra edilmişdir.Bu zaman işçi elektrod olaraq C
t
-3 markalı poladdan
hazırlanmış elektroddan, köməkçi elektrod
olaraq platin elektrodundan, müqayisə elektrodu kimi isə
doymuş gümüş xlorid elektrodundan (Ag /AgCl ,KCl ) istifadə edilmişdir. Tədqiqat üçün
götürülmüş reaktivlər yüksək təmizlik dərəcəsinə malik olmuşdur (E.Merk ). İmpedans ölçmələri
açıq cərəyan dövrəsi potensialında ( E
acdp
) həyata keçirilmişdir. Bu zaman dəyişən cərəyanın tezliyi
10
4
- dən 1 Hz-ə qədər dəyişdirilmişdir. Gərginlik amplitudu 5-10 mV aralığında olmuşdur.
Elektrokimyəvi prosesə və ya elektrik yükünün ötürülməsinə (transferinə) qarşı müqavimə-
tin ( Rp ) qiyməti Elkadi L. və başqaları [ 7-13 ] tərəfindən təklif edilmiş üsulla – aşağı və yüksək
tezlikli cərəyana uyğun gələn müqavimətin qiymətindəki müxtəlifliyə əsasən hesablanmışdır.
Metal-məhlul sərhəddində yaranan ikiqat elektrik təbəqəsinin elektrik tutumunun qiymətini ( C
it
)
almaq üçün cərəyanın maksimal qiymətindəki müqavimətə uyğun tezliyin qiyməti f ( -Z
imax
) təyin
edilmiş və onun qiymətləri aşağıdakı tənliyin köməkliyi ilə ( kompyuterdə xüsusi proqramın kö-
məkliyi ilə avtomatik olaraq ) hesablanmışdır [ 7-13 ]:
f (-Z
imax
) =1/2
??????CR
Burada f( -Z
imax
) –cərəyanın maksimal qiymətindəki
müqavimətə uyğun tezliyin
qiyməti ; C
it
-ikiqat elektrik təbəqəsinin elektrik tutumunun qiymətidir.
Tədqiq edilən maddələrin korroziya inhibitoru kimi effektivliyi
η
c
=
c
it,0−??????
????????????,??????
c
it,0
∙ 100%
tənliyinin köməkliyi ilə hesablanmışdır. Burada C
it,0
-inhibitorsuz hala , C
it,i
–inhibitorun iştirak
etdiyi hala uyğun ikiqat elektrik təbəqəsinin elektrik tutumunu göstərir. Təcrübələrin metodikası və
alınmış məlumatların işlənməsi daha ətraflı ədəbiyyatda verilir[ 7-13 ].
3.Təcrübə nəticələri və onların təhlili
Şəkil 1-6 da 0,1 N HCl məhlulundan ibarət sistemdə tədqiq edilən birləşmələrin iştirakında və
iştirakı olmadan EİS üsulu ilə C
t
-3 markalı polad üçün alınmış Nyquist
diaqramları verilmişdir.
Cədvəldə isə həmin diaqramların kompyuterlə xüsusi proqramın köməkliyi ilə işlənməsindən
alınmış nəticələr verilmişdir.
Bu diaqramlardan, eləcə də cədvəldə verilən rəqəmlərdən göründüyü kimi tədqiq edilən
ALMAMAKT –nın təsirindən metal-məhlul sərhəddində yük transferinə qarşı göstərilən
müqavimət ( R
t
) müəyyən dərəcədə yüksəlir.