Elmi ƏSƏRLƏR, 2016, №6 (76) nakhchivan state university. Scientific works, 2016, №6 (76)
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
71 Şəkil1. Abşeron yarımadasında xarakterik göllərin yerləşmə sxemi 1. Qırmızı-qərbi; 2. Qırmızı-şərqi; 3. Lökbatan; 4. Hocahəsən; 5. Qanlıgöl; 6. Şorçala-qərbi: 7. Daşgil; 8. Qumyataq; 9. Masazır; 10. Binəqədi; 11.Mirzələdi; 12. Qızılnohur-böyük; 13. Kürdəxana; 14. Məhəmmədli; 15. Böyükşor; 16. Ramana; 17. Adsız; 18. Bülbülə; 19. Zığ; 20. Qala. Böyükşor gölü Abşeron yarımadasının mərkəzində dəniz səviyyəsindən 12 m yüksəklikdə Bakının Binəqədi, Sabunçu və Nərimanov rayonlarının sərhəddində yerləşir. O yarımadanın ən böyük və ən çox çirklənmiş gölü olub 45 milyon m 3 həcmə malikdir. Gölün səthinin sahəsi 15 m 2 , maksimum dərinliyi 4,2 m, uzunluğu 10 km, maksimum eni isə 1,5-2,0 km –dir. Böyükşor onu əhatə edən ərazilərdən bütün yeraltı axınların daxil olduğu qapalı hövzədir. Keçmiş dövrlərdə Böyükşor gölünün dib çöküntüləri təbabətdə istifadə olunurdu. Lakin, uzun illər sənaye, məişət- kommunal və kənd təsərrüfatı obyektlərinin təmizlənməmiş tullantı sularının axıdılması nəticəsində göl tədricən öz müalicəvi əhəmiyyətini itirmişdir. Keçən əsrin 30-cu illərindən bu gölə küllü miqdarda neft sənayesi suları axıdılmağa başladı. Son illərdə gölə 49 sayda sənaye və məişət- təsərrüfat obyektindən tullantı suları daxil olurdu. Mütəxəssilərin tədqiqatları zamanı gölün dibində külli miqdarda neft məhsullarının olması və bəzi yerlərində mazut qatının qalınlığının 1 metrə qədər olduğu qeydə alınmışdır. Isti yay günlərində Böyükşor gölündə tez-tez yanğınlar baş verir. Bülbülə gölü Abşeron yarımadasının mərkəzi hissəsində, okean səviyyəsindən 8 m aşağıda yerləşir. O, səthinin sahəsi 2 km 2 olan qapalı duzlu hövzədir. Maksimum dərinliyi 3-4 m-dir. Göl yasayış məntəqəsinə yaxın ərazidə yerləşdiyindən uzun illər antropogen təsirə məruz qalmışdır [3,4]. Böyükşor və Bülbülə göllərinin ekoloji durumunun qiymətləndirilməsi üçün hər gölün 3 müxtəlif hissəsindən nümunələr götürülmüş, su sistemlərinin keyfiyyətini və çirklənmə dərəcəsini xarakterizə edən əsas parametrlər, o cümlədən pH, elektrik keçiriciliyi, oksigenə bioloji tələbat (OBT), oksigenə kimyəvi tələbat (OBT), həmçinin həll olmuş oksigenin (h∕o O 2 ), ümumi neft karbohidrogenlərinin (UNK), səthi aktiv maddələrin (SSAM), fenolların, ağır metalların (AM) və 72 digər çirkləndiricilərin miqdarı təyin edilmişdir. Su və dib çöküntülərinin analizində beynəlxalq səviyyədə qəbul olunmuş standart üsullardan istifadə edilmişdir [5,6]. Bundan əlavə göllərin dib çöküntülərinin Cd, Cr, Hg, Cu, Pb və Zn-lə çirklənmə dərəcəsi öyrənilmiş və onların hər birinin ekosistem üçün yaratdığı potensial ekoloji risk qiymətləndirilmiş- dir. AM-la çirklənmənin qiymətləndirilməsi üçün aşağıdakı hesablamalar aparılmışdır: 1. Çirklənmə indeksi (PI i ). AM-ın çirklənmə indeksi metalın nümunədəki koncentrasiyasının (C i ) yol verilən həddinə ( S i ) nisbəti ilə hesablanır: PI i = ?????? ?????? ?????? ?????? (1) Hesablamalar zamanı AM-ın Azərbaycan qanunvericiliyi ilə müəyyən olunmuşdur YVH-nin qiymətlərindən istifadə olunmuşdur. 2. Ekoloji risk faktoru. Torpaq və dib çöküntülərində AM-la çirklənmənin yaratdığı potensial ekoloji risk (RI) ekoloji risk indeksinin hesablanması ilə müəyyən olunur [7,8]. O bioloji sistemin toksik maddəyə qarşı həssaslığını göstərməklə, eyni zamanda ümumi çirklənmənin yaratdığı potensial ekoloji riski müəyyən edir. RI tədqiq olunan metalların ekoloji risklərinin (Ei) cəmini ifadə edır: RI= ∑ ?????? ?????? burada, E i – hər hansı ağır metalın risk faktorudur, aşağıdakı tənliklə hesablanır: E i = T i f i = T i ?????? ?????? ?????? ?????? (4) burada, T i metalın toksiklik dərəcəsini ifadə edən faktordur, f i metalın nümunədəki konsentrasiyası C i ilə onun torpaqdakı fon səviyyəsi B i arasındakı nisbətdir. Cədvəl 2-də ekosistem üçün torpaq və dib çöküntülərində daha çox toplanan təhlükəli metallar üçün YVH və Ti qiymətləri verilir. Cədvəl 1. Metalların YVH və Ti qiymətləri Metallar Hg Cd As Pb Cu Cr Zn YVH (mq/kq) 2,1* 1,0 2,0 32,0 3,0 6,0 23,0 T i 40 30 10 5 5 2 1 *Qeyd: Hg-in YVH-in 2,1 qiyməti yaşayış yerlərindən uzaq ərazilər üçündür . Aparılan analiz nəticələrinin ümumiləşdirilmiş qiymətləri cədvəl 2-də verilir. Cədvəldən göründüyü kimi, Böyükşor gölündən götürülmüş nümunələrdə OBT, OKT, ÜNK, fenollar, SSAM və AM-ın miqdarı yüksəkdir. OBT və OKT-ın qiymətləri uyğun olaraq yol verilən qatılıq həddindən (YVH) 37-107 dəfə və 3- 7 dəfə yüksəkdir. Suyun keyfiyyəti OBT/OKT nisbəti ilə müəyyən olunur. Təmiz suda bu nisbət 1: 1, bioloji parçalanan maddələrlə çirklənən suda isə ≤2:1 olur. Tədqiqat zamanı nümunələrdə OBT/OKT nisbəti 6,9-3,2 arasında dəyişmişdir. OBT/OKT nisbətinin bu qiyməti məişət çirkab suları üçün xarakterikdir. Nümunələrdə ÜNK-nin miqdarı xeyli çox olub YVH-dən 50-dən 140 dəfəyə qədər yüksəkdir. SSAM və fenolların da miqdarının YVH-dən bir neçə dəfə yüksək olması müşahidə olunub. Analizlərin nəticələri göldə ağır metalların miqdarının çox olduğunu göstərir. AM-la yüksək çirklənmə dərəcəsi sənaye tullantı sularından götürülən nümunələrdə qeydə alınıb. Toksik AM-dan Zn, Pb və Cd-un miqdarı uyğun olaraq YVH-dən 70, 19 və 44 dəfə artıq olmuşdur. Bundan əlavə, xloridlərin miqdarı YVH-dən 4- 30 dəfə artıqdır. Əksər nümunələrdə asılı hissəciklərin yüksək miqdarı qeydə alınmışdır. Tədqiqatlar zamanı pH-ın qiymətinin 9.3 olması göldəki şəraitin su sistemlərində yaşayan bəzi canlı orqanizmlərin reproduktivliyi baxımından əlverişsiz olduğunu göstərir. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|