73
Cədvəl 2.
Böyükşor və Bülbülə göllərininün fiziki-kimyəvi xarakteristikası
Parametrlər
Ölçü
vahidi
YVH
Böyükşor gölü Bülbülə gölü
pH
6.5-8.5
9.3
8.4
Elektrik keçiriciliyi μ/sm
3.1
1.91
h∕o O
2
mq/l
≤ 4.0
7.1
6.7
Temperatur
°C
22
20
NO
2
-
mq/l
3.3
0.19
0.7
NO
3
-
mq/l
45
0. 66
2.08
NH
4
-
mq/l
0.5
0.56
6.8
Xloridlər
mq/l
350
12874.3
7545
OBT
mq/l
3.0
156
9.8
OKT
mq/l
10
70.6
32.21
SSAM
mq/l
0.1
0.95
1.4
ÜNK
mq/l
0.05
2.6
5.1
Fenollar
mq/l
0.001
0.005
<0.003
Asılı hissəciklər
mq/l
0.25
30
20
Zn
mq/l
0.5
35.06
TO*
Cu
mq/l
0.01
1.72
0.59
Ni
mq/l
0.1
6.07
TO
Pb
mq/l
0.03
0.56
0.02
Cd
mq/l
0.001
0.044
<0.001
*Qeyd: TO-təyin olunmayıb, nümunənin tərkibində maddənin miqdarı cihazın ölçü həddindən
aşağıdır.
Bülbülə gölünün fiziki-kimyəvi xarakteristikası üzrə aparılan analizlərin nəticəsi göstərir ki,
göl suyunda OBT, OKT və SSAM-in miqdarı YVH-dən bir neçə dəfə yüksəkdir. ÜNK-nin miqdarı
YVH-ni 10 dəfələrlə aşır. Bütün nümunələrdə Cu ilə yüksək çirklənmə səviyyəsi qeydə alınmışdır.
Xloridlərin miqdarı çox yüksək olub 7545 mq∕l-ə çatır. Gölün müxtəlif hissəsindən götürülmüş
nümunələrdə asılı hissəciklərin miqdarı YVH-di 80-dən 280 dəfəyə qədər aşması müşahidə
edilmişdir. Laboratoriya analizləri əksər nümunələrdə ammonium, nitrit və nitratların miqdarının
YVH-dən aşağı olmasını göstərmişdir. Asılı hissəciklərin yüksək səviyyəsi gölün məişət çirkab
suyu axıntısına yaxın məsafədə yerləşən hissəsində qeydə alınmışdır.
Su sistemlərində çirkləndiricilərin paylanmasının fərqli və tədqiqatçılar tərəfindən dəfələrlə
müşahidə olunan xüsusiyyətlərindən biri də onların suyun səthində və dib çöküntülərinin üst
qatında lokallaşmasıdır. Dib çöküntüləri su sistemlərinin ayrılmaz hissəsi olub uzun müddət
çirkləndiricilərin böyük miqdarının toplandığı yerdir. Çöküntülərdə toplanan çirkləndiricilərin üç
əsas növü məlumdur: ağır metallar, qida elementləri və çətin parçalanan üzvi maddələr. Müxtəlif
yollarla suya düşən ağır metallar asanlıqla dib çöküntüləri tərəfindən absorbsiya olunur, kompleks
əmələ gətirir və çöküntü kütləsində toplanırlar. Nəticədə, onların çöküntülərdəki miqdarı suya
nisbətən xeyli yüksək olur. Bəzən sudakı ağır metalların çöküntülər tərəfindən absorbsiya
olunmaları suyun ağır metallardan təmizlənməsinin təbii yolu hesab olunur.
Dib çöküntülərində toplanan üzvi maddələr və AM su sistemləri üçün ciddi təhlükə
mənbəyidirlər. Hal-hazırda, ekosistemə və insan sağlamlığına mənfi təsirinə görə AM-la
çirklənməyə global problem kimi baxılır.
AM içərisində Pb, Cd, Cr, Zn
və Cu ecosystem üçün daha
zərərlidir. Bu metalların əksəri fermentlərdəki kükürd qrupları ilə əlaqə yaradaraq onların
parçalanmasına səbəb olurlar. AM çox davamlıdırlar, asanlıqla qida zəncirinə daxil olur və canlı
orqanizmlərdə toplanıb balıqlar, quşlar və digər canlıları məhv edirlər [9].
74
Tədqiq olunan göllərinin dib çöküntülərinin toksik metallarla, o cümlədən Cd, Cr, Hg, Cu,
Pb və Zn-lə çirklənmə dərəcəsi öyrənilmiş və onların hər birinin göl ekosistemi üçün yaratdığı
potensial ekoloji riskin müəyyən olunması üçün çirklənmə indeksi PI
i
və ekoloji risk indeksi RI(E
i)
hesablanmışdır. Analizlərin və hesablamaların nəticələri cədvəl 2-də verilir. Cədvəldən göründüyü
kimi, Böyükşor gölünün dib çöküntülərində Cd, Cr, Cu və Zn metalları üçün PI
i
-in orta qiyməti
elementlərin YVH-dən bir neçə dəfə yüksəkdir. Analizlər nümunələrdə Cd, Pb və Zn-in maksimum
miqdarının uyğun olaraq 5, 47,2 və 510 mq/kq olmasını göstərmişdir. Cu istisna olmaqla, tədqiq
olunan metalların çoxunun miqdarı Bülbülə gölünün dib çöküntülərində nisbətən az olmuşdur.
Cədvəl 3.
Abşeronun Böyükşor və Bülbülə göllərinin dib çöküntülərində AM-ın miqdarı və
çirklənmə
indekslərinin qiymətləri
Metal
Böyükşor gölü
Bülbülə gölü
Miqdarı (mq/kq)
P
i
E
i
Miqdarı
(mq/kq)
P
i
E
i
Cd
1,7
1,7
17,0
0,6
0,7
6,00
Cr
25,1
4,2
1,21
17,7
2,9
0,88
Cu
14,7
4,9
0,74
22,6
7,5
1,13
Hg
0,0085
0,04
0,85
0,006
0,003
0,60
Pb
28,5
0,9
7,12
18,4
0,6
4,60
Zn
86,8
3,8
1,24
20,3
0,9
0,29
Potensial ekoloji risk indeksinin (E
i
) səkil 2 –də təqdim olunan qiymətləri Böyükşor və
Bülbülə göllərində ən yüksək potensial ekoloji riskin Cd və Pb metalları ilə əlaqədar olmasını
göstərir. Ümumilikdə, hesablamaların nəticələri göllərin dib çöküntülərinin AM-la çirklənməsinin
ekosistem üçün yaratdığı potensial risk çox yüksək olmayıb kiçik ekoloji risk kategoriyası (E
i <40)
ilə xarakterizə oluna bilər [7].
Nəticələrin müqayisəli təhlili tədqiq olunan metalların çirklənmə indekslərinin kiçik və bö-
yük qiymətlərinin demək olar ki, Böyükşor və Bülbülə göllərinin dib çöküntülərində eyni element-
lərdə qeydə alındığunu göstərir. Bu göllərin dib çöküntülərinin litogen tərkibinin uyğunluğu ilə izah
oluna bilər. Lakin analizlərin və hesablamaların nəticələri Böyükşor gölünün antropogen mənbələ-
rin təsirinə daha çox məruz qaldığını təsdiq edir.
0
20
40
60
80
Cd
Cr
Cu
Hg
Pb
Zn
Ei %