147
aparılması vacibdir.
Naxçıvan MR-də arı ailələrinin əsas arıtım dövrü son 10 ilin payına düşür. Arıçılığı inkişaf
etdirmək sahəsində atılan mühüm addımlar nəticəsində 2005-ci ildən bu günədək arı ailələrinin sayı
3 dəfədən çox artmışdır.
Muxtar respublika ərazisində arı ailələrinin miqdarı artmaqla bərabər arı ailələrində istehsal
olunan əmtəəlik balın miqdarı da artmışdır. Əgər muxtar respublika üzrə 1983-cü ildə 70,2 ton bal
istehsal olunmuşdursa bu göstərici 1990-cı ildə 41,7 ton, 2000-ci ildə 159 ton, 2005-ci ildə 297,4
ton, 2008-ci 433 ton və 2013-cü ildə isə 1304 ton olmuşdur.
Cədvəl 2. Azərbaycan Respublikası
ərazisində istehsal olunan
balın miqdarı (ton). (2000-2013-cü illər üzrə)
İllər
Azərbaycan üzrə
Naxçıvan
MR üzrə
Nisbət
2000
600
170,1
26,5%
2005
600
297,4
49,5%
2010
1900
678
35,7%
2013
2500
1304
52,1%
Göründüyü kimi 2000-ci ildə Azərbaycan ərazisində istehsal olunan balın (600 ton) 25,5%-i
(170 ton) Naxçıvan MR-in payına düşmüşdürsə, 2013-ci ildə Azərbaycan ərazisində istehsal olunan
2500 ton balın 52,1%-i Naxçıvan MR-də istehsal olunmuşdur.
Arıçılığın inkişaf tempi həmçinin bir arı ailəsindən alınmış əmtəəlik balın miqdarı ilə də
müəyyən olunur. Statistik məlumatlar göstərir ki, muxtar respublika ərazisində məskunlaşmış bir arı
ailəsindən 1983-cü ildə 8,6 kq, 1990-cı ildə 9,2 kq, 2000-ci ildə 12,6 kq, 2005-ci ildə isə 13,5 kq,
2013-cü ildə 20 kq bal alınmışdır. Təqdim olunmuş statistik məlumatların təhlili göstərir ki, 1983-
cü illə müqayisədə 2005-ci ildə arı ailələrinin miqdarı 70 %, istehsal olunan balın miqdarı 3,2 dəfə
və bir arı ailəsindən alınan balın miqdarı 57 % artmışdır.
0
500
1000
1500
2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013
172
297
325
334
432
585
710
1031
1175
1304
B
al
İllər
Qrafik 2. İstehsal olunan balın miqdarı (tonla)
149
Bütün deyilənlərdən aydın olur ki, Naxçıvan MR-in nektarverən bitkilər və meşə örtüyü ilə
zəngin olan ərazilərində arıçılığı inkişaf etdirmək və çox yüksək nəticələr əldə etmək mümkündür.
Qarşıya qoyulan tələbləri yerinə yetirmək üçün ilk növbədə arıçılıqda elmi-tədqiqat işlərinin
səmərəsini yüksəltmək, seleksiya işlərini yaxşılaşdırmaq, muxtar respublikada yayılmış Sarı Qafqaz
arı cinsinin genofondunun bərpasına, qorunmasına və arıçı kadrların hazırlanmasına xüsusi diqqət
yetirilməlidir. Ümid edirik ki, xalqımızın bu qədim və çox əhəmiyyətli təsərrüfat sahəsinə artırılan
dövlət qayğısı nəticəsiz qalmayacaq və arıçılıq muxtar respublikamızda daha da inkişaf
etdiriləcəkdir.
Ancaq bütün bunlara baxmayaraq, təəssüf ediləcək bir haldır ki, respublikamızda arıçılıq
ancaq bal məhsulunun əldə olunmasına yönəldilmişdir. Halbuki müasir dünya arıçılığında bal
arılarından baldan da qiymətli digər arı məhsulları: vərəmum, arı südü, arı zəhəri, çiçək tozcuğu,
güləm əldə olunmaqdadır.
Azərbaycanda və eləcə də Naxçıvan Muxtar Respublikasında arıçılıq məhsullarının
biokimyəvi xüsusiyyətləri, keyfiyyət göstəricilərinə dair bu günədək aparılan araşdırmalar yerli
şəraitdə istehsal olunan arıçılıq məhsullarının heç də dünyada olan oxşar arıçılıq məhsullarından
geri qalmadığını göstərir. Hal-hazırda Naxçıvan Muxtar Respublikasında baldan başqa digər arıçılıq
məhsullarının istehsalı haqqında danışmaq belə mümkün deyil. Bunlar hətta statistik göstəricilərə
belə daxil edilmir. Yalnız həvəskar arıçılar tərəfindən, öz tələbatlarına uyğun olaraq müəyyən
miqdar vərəmum, arı südü,
çiçək tozcuğu, arı mumu, güləm əldə olunur.
Naxçıvan MR ərazisində arıçılarımızın hansı arı məhsulundan nə qədər əldə etmələri
sahəsində apardığımız sorğuda, yerli arıçıların, yalnız 5-7 %-nin çiçək tozcuğu, 2-3 %-nin
vərəmum, 0,2-0,5 %-nin arı südü istehsal etmələri məlum oldu. Halbuki, yerli şəraitdə mövcüd olan
Sarı Qafqaz arı cinsi genetik cəhətcə saf olmaqla yanaşı, çox yüksək miqdarda vərəmum toplama,
bol miqdarda çiçək tozu gətirmə, həmçinin çoxalmaya meylli olduqları üçün çoxlu miqdarda ana
südü əldə etmək üçün çox əlverişlidir. Yerli arıçılarımız vərəmum tələsi istifadə etmədən,
vərəmumu pətəyin müxtəlif yerlərindən toplayırlar. Doğrudur muxtar respublikada vərəmumum
toksikliyinin yoxlanılmasına dair aparılan araşdırmalarda, yerli şəraitdə istehsal olunan vərəmumun
praktik olaraq toksiki olmadığı məlum olmuşdur. Amma bu heç də əsas vermir ki, saflığı dəqiq
bilinməyən uçuş bacası, havalandırma dəliyi, çərçivə kənarı kimi yerlərdən vərəmum əldə olunsun
və müəyyən məqsədlər üçün istifadə edilsin. Arılar ehtiyaclarına uyğun bəzən vərəmumun tərkibinə
bir sıra maddələrin (asfalt, boyaq, alüminium tozu və s.) də əlavə edirlər. Bu səbəbdən də göstərilən
yerlərdən əldə olunmuş vərəmumun istifadəsi düzgün deyildir. Vərəmum əldə etmək üçün xüsusi
vərəmum torlarından istifadə olunması daha məqsədəuyğun və etibarlıdır.
Aparılmış tədqiqatlarda müəyyən edilmişdir ki, arı ailələrinin bal və mum məhsuldarlığını
həmçinin qışlamasının keyfiyyətini azaltmadan bir arı ailəsindən mövsüm ərzində 146,4 qram, yəni
adi ənənəvi üsuldan 2,47 dəfə artıq miqdarda vərəmum maddəsi toplamaq və arıxanadan əlavə gəlir
götürmək olar (1;2;3;4).
Çiçək tozcuğu istehsalı arıçılarımızın az bir qisminin son dövrlərdə həyata keçirdikləri bir
prosesdir. Amma istehsalı minimal həddədir. Yalnız bir neçə arıçı tərəfindən çiçək tozcuğu tələləri
qurulmaqla məhsul toplanır. Az bir qism arıçılarımız isə daha çox güləm toplamağa meyllidirlər.
Arı südü istehsalı yalnız təbii yolla ana məməsi qoyan arılardan əldə olunduğundan, bu
məhsulun istehsalı haqqında da danışmaq mümkün deyil.
Bütün bunları nəzərə alaraq arı ailələrindən alınan arıçılıq məhsullarının çox böyük tibbi və
iqtisadi dəyərinin olması haqqında arıçılarımızı və yerli əhalini məlumatlandırmaq üçün işlər
aparılmalı, arı məhsullarının istehsalı texnologiyaları ilə arıçılarımız ətraflı tanış edilməli, istehsal
olunacaq arıçılıq məhsullarının bazarları müəyyənləşdirilməlidir. Bunu
həyata keçirmək üçün dünya
və qonşu dövlətlərin təcrübəsindən yararlanılmalıdır. Bu yolla arıçılıq fəaliyyətinin bal
istehsalından asılılığını azaltmaq, qiymətli arı məhsullarının əsaslı istehsalına başlamaq və arıçılığın
rentabelliyini yüksəltmək mümkündür.