Elmi ƏSƏRLƏR, 2017, №6 (87) nakhchivan state university. Scientific works, 2017, №6 (87)
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
9 yə gəlməyə həvəsləndirirdi. Sovet Ermənistanının bu illərdə qazanmış olduğu sosial-iqtisadi və mədəni nailiyyətlər bu komitənin xətti ilə təbliğ edilirdi (9, s.132). Lakin, köçürülməsi nəzərdə tutulan bu qədər ermənini qəbul edib yerləşdirmək həmin tarixi şəraitdə və iqtisadi şərtlər altında olduqca çətin bir məsələ idi. Belə ki, göstərilən vaxtlarda müharibədən sonrakı bərpa dövrünün ciddi çətinliklərini yaşayan Ermənistanda bu qədər köçürülən erməninin yerləşdirilməsi və lazımi yaşayış vasitələri ilə təmin edilməsi imkanları məhdud idi. Buna görə də, 1945-ci ilin iyununda Sovet rəhbərliyi “Birinci Dünya Müharibəsi dövründə Türkiyədən 1.500.000 civarında erməninin sürgün edildiyi və onların təkrar Ana Vətənlərinə qayıtmaları üçün əvvəllər ermənilərə aid olduğu iddia edilən Qars və Ərdahanın Sovet Ermənistanına qaytarılması” tələbi ilə çıxış etdi. Doğrudur Qərbin fəal dəstək verdiyi Türkiyənin qəti müqaviməti nəticəsində bu siyasət iflasa uğradı. Lakin müharibədən siyasi-hərbi və diplomatik cəhətdən xeyli güclənmiş çıxan Sovet İttifaqının öz ekspansiyasını Yaxın və Orta Şərqə yaymaq məqsədilə erməni amilindən istifadə etməsi göz qabağında idi. Türkiyəyə qarşı ərazi iddialarının baş tutmadığını görən erməni liderləri “Ana Vətənə dönüş” layihəsinin tarixi Azərbaycan torpaqlarında həyata keçirməyə qərar verdilər. Ali dövlət rəhbərinin yuxarıda göstərilən addımlarından cəsarətlənən erməni liderləri az sonra, noyabrın 28-də DQMV-nin Ermənistana birləşdirilməsi məsələsini qaldırdılar (7, s.203). Ermənistan K(b)P MK nın birinci katibi Q.Harutyunov 1945-ci ilin noyabrında heç bir əsaslı səbəb göstərmədən İ.Stalinə məktubla müraciət edərək, Dağlıq Qarabağı Ermənistan SSR-ə birləşdirməyi xahiş etdi. Həmin məktub cavab üçün Azərbaycan rəhbərliyinə göndərildi. Lakin Azərbaycan rəhbərliyinin ciddi və əsaslı arqumentlərinin nəticəsində məsələyə son qoyuldu və ermənilərin xahişi nəticəsiz qaldı. Bununla belə, ermənilər ələ düşmüş fürsətdən istifadə etməyə çalışır, Azərbaycana qarşı ərazi iddialarını sürdürürdülər. Q.Hartyunov xaricdən ermənilərin ölkəyə qayıtması ilə əlaqədar DQ və Naxçıvanın Ermənistana birləşdirilməsini ÜİK(b)P MK katibi E.Malenkovla dəfələrlə müzakirə etmişdi (5). Həmin vaxtlarda erməni liderləri mərkəzdən gözlədikləri dəstəyi ala bilməsələr də belə köçün başlanmasına və yeni təxribatlara hazırlaşırdılar. Artıq 1946-cı ilin əvvəlində 130 min erməni Ermənistana köçmək arzusunda olduğunu bildirmişdi. “Hnçak” və “Ramkavar” partiyaları, Ümumerməni Xeyriyyə İttifaqı köçürülmənin təşkili üçün 1 milyon dollar xərcləmişdi (6, s.364). Prosesi sürətləndirmək məqsədilə SSRİ Ali Soveti özünün 19 oktyabr 1946-cı il tarixli fərmanı ilə erməni repatriasiyasını artıq qanuniləşdirdi. Köç başladıqda isə Sovet Xüsusi Xidmət orqanları mühacirətdən qayıdanları ən ciddi bir surətdə və davamlı yoxlamalardan keçirdikləri halda, erməni mühacirlərinin kimliyinə çox vaxt göz yumurdular. Nəticədə çoxsaylı daşnaklar məqsədli surətdə ölkəyə ayaq açdılar. Maraqlıdır ki, digər millətlərdən olan mühacirlərə rəsmi sənədlərdə “reemiqrant” (“Mühacirətdən qayıdan adam”) deyildiyi halda, yalnız ermənilər “repatriant” (“vətənə qaytarılan”) adlanırdı. Bu isə onlara əlahiddə yanaşmanı ifadə edirdi. Ölkə daxilində və xaricindəki erməni ideoloqlarının birləşmiş səyləri nəticəsində “1946-cı il ərzində Suriya, Yunanıstan, Livan, İran, Bolqarıstan və Rumıniyadan 50,9 min erməni Sovet Ermənistanına qaytarıldı. 1947-ci ildə repartasiya olunanların yeni karvanları ilə Fələstin, Suriya, Fransa, ABŞ, Yunanıstan, Misir, İraq, Livandan cəmi - 35,4 min erməni gəldi. 1948-ci ildə Suriya, Livan, Fransa, ABŞ, Misir, Bolqarıstan və Rumıniyadan daha 10.000 nəfər qayıtdı. Beləliklə, 1946- 1948-ci illərdə 100.000 nəfərə yaxın erməni müxtəlif ölkələrdən vətənə qayıtdılar” (6, s.366). Erməni liderlərinin səylərinə və xaricdəki erməni diaspor qurumlarının çox-saylı yardımlarına baxmayaraq, bu 100 minlik kütlənin qəbul edilib yerləşdirilməsi olduqca çətin idi. Digər tərəfdən xarici ölkələrdə rahat şəraitə alışmış ermənilər, yeni köçdükləri yerlərdə çətinliklərə dözmür, narazılıqlarını bildirirdilər. Türkiyə və Azərbaycana qarşı ərazi iddialarının boşa çıxması vəziyyəti daha da çətinləşdirirdi. Nəticədə layihənin davamı meydana çıxdı. İçində erməni kilsə xadimlərinin də yer aldığı Ermənistan Respublikası rəhbərliyi, habelə həmin dövrlərdə ali partiya və sovet orqanlarında yüksək vəzifələr tutan, A.Mikoyan və digərlərinin təşəbbüsü və təşkilatçılığı ilə azərbaycanlıların Qərbi Azərbaycan ərazilərindəki tarixi torpaqlarından deportasiyası gündəmə gəldi. 10 1947-ci il dekabrın 23-də SSRİ Nazirlər Soveti “Ermənistan SSR-dən kolxozçuların və başqa azərbaycanlı əhalinin Azərbaycan SSR-in Kür-Araz ovalığına köçürülməsi haqqında” 4083 nömrəli Qərar qəbul etdi” (3, s.144). İ. Stalin tərəfindən imzalanan qərarın layihəsi A. Mikoyan tərəfindən hazırlanmışdı. Onun əməli olaraq icrası işlərinə Ermənistan tərəfindən, bir vaxtlar Azərbaycan SSR-in XDİK sistemində işləmiş general-mayor Qriqoryan, Azərbaycan tərəfindən isə etnik ermənilər olan N. Brutens və R.Sevumyan başçılıq edirdilər. Vaxtından xeyli əvvəl və artıqlaması ilə yerinə yetirilən deportasiya əməliyyatlarının gedişində 150 min nəfərdən artıq azərbaycanlı öz doğma yurdlarından didərgin salındı ki, onların da təxminən 10.000 nəfəri deportasiya prosesində həlak oldu. Deportasiya olunanların yerinə məhz həmin xaricdən gətirilən ermənilər yerləşdirildilər. Göründüyü kimi, ağır şərtlər altında, həm də müharibədən sonra onsuz da acınacaqlı həyat sürən əhalinin zorla köçürülməsi, öz doğma torpaqlarından didərgin salınması əslində ən ağır antihumanist akt-repressiya idi. Bu, rəsmi Moskva tərəfindən, əsası çarizm dövründə qoyulan siyasətin-Ermənistan SSR-ni azərbaycanlılardan təmizləmək, xaricdəki erməniləri Qafqaza yerləşdirmək planının yeni formada davamı idi. Erməni terrorçularının on illər ərzində edə bilmədiklərini Stalinçi rəhbərlik çox qısa müddətdə həyata keçirdi. Azərbaycanlılara qarşı Ermənistanda məqsədyönlü şəkildə həyata keçirilən deportasiya siyasəti nəticəsində onminlərlə günahsız insan ağır məhrumiyyətlərə, faciə və məşəqqətlərə məruz qaldılar. Onlar heç bir hazırlıqsız, elementar yaşayış şərtləri olmadan köçürüldükləri yerli şəraitə uyğunlaşa bilmədiklərindən Azərbaycanın müxtəlif rayonlarına səpələnməli oldular. 1989-cu ildə SSRİ hökuməti 40-cı illərdə deportasiyaya məruz qalmış xalqların hüquqlarının bərpası haqqında qərar qəbul etsə də, 1948-1953-cü illərdə Ermənistandan deportasiya edilmiş azərbaycanlılar həmin xalqların siyahısına daxil edilmədi. “SSRİ rəhbərliyi əvvəlki onilliklərdə olduğu kimi, indi də Cənubi Qafqazda erməni amilinə üstünlük verir, azərbaycanlıların hüquqları tapdalanırdı. Həm də artıq Sovetlər Birliyinin dağılması ərəfəsində rəsmi Moskvanın yeritdiyi açıq anti-azərbaycan siyasəti konteksində mərkəzdəki erməni lobbisi buna imkan vermədi. Respublika Prezidenti Heydər Əliyev Azərbaycan Demokratik Respublikasının 80 illiyinə həsr olunmuş 1998-ci il mayın 26-da təntənəli iclasdakı nitqində haqlı olaraq o dövrü xatırladaraq demişdi: “Hamımız yaxşı bilirik ki, o vaxt bizim soydaşlarımız azərbaycanlılar o yerlərdən, o doğma vətənlərindən, yurdlarından zorla çıxarılarkən, deportasiya edilərkən nə qədər itkilər verdilər, çətinliklərə məruz qaldılar, nə qədər insanlar tələf oldular... Hətta məlumdur ki, bəziləri burada yaşaya bilmədilər, gizli olaraq qayıdıb öz yerlərinə, evlərinə getdilər. Nə qədər əzab, əziyyət, çətinliklər çəkdilər. Hesab edirəm ki, bu da bizim xalqımıza qarşı edilən ən böyük ədalətsizlikdir” (2). “1948-1953-cü illərdə azərbaycanlıların Ermənistan SSR ərazisindəki tarixi etnik torpaqlarından kütləvi surətdə deportasiyası haqqında” 18 dekabr 1997-ci il tarixli prezident fərmanında isə ermənilərin təhriki və sifarişi ilə həyata keçirilən deportasiya aktının ədalətsiz olduğu qədər də repressiya xarakterində olması göstərilmişdi: “1948-1953-cü illərdə 150 mindən çox azərbaycanlı Qərbi Azərbaycan ərazisindəki dədə-baba yurdlarından könüllülük adı altında, əslində kütləvi surətdə və zorakılıqla sürgün olunmuşdur. Adi normalara zidd olan bu qərarların icrası zamanı avtoritar-totalitar rejimin mövcud repressiya qaydaları geniş tətbiq edilmiş, minlərlə insan, o cümlədən qocalar və körpələr ağır köçürülmə şəraitinə, kəskin iqlim dəyişikliyinə, fiziki sarsıntılara, mənəvi təzyiqlərə və təhqirlərə dözməyərək həlak olmuşlar (1, s.397). Lakin Sovet rəhbərliyinin antiazərbaycan siyasətindən yaralanan, bir çox hallarda isə özlərinin təsir və təhrik imkarlarından istifadə edən erməni liderləri və diaspor təşkilatları əldə edilənlərlə kifayətlənmirdilər. Hətta bu kütləvi deportasiyalardan sonra belə, Ermənistan SSR-də yaşamaqda davam edən 200.000 nəfərdən çox azərbaycanlı əhali hər cür sıxışdırmalara, təqib və təzyiqlərə məruz qalırdı. Konstitusiya və qanunçuluq ciddi surətdə tapdalanır, mərkəzin Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|