Elmi ƏSƏRLƏR, 2018, №1 (90) nakhchivan state university. Scientific works, 2018, №1 (90)
Yüklə 3,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
- 20 - Son dövrlərdə aparılan tədqiqatlarda informasion sosiallaşma problemi təkcə elm üçün deyil, bütövlükdə cəmiyyət üçün aktual mövzuya çevrilmişdir. Gənc nəsil artıq “informasiya mədəniyyətinin” mücərrəd termin deyil, əyani gerçəklik olduğu prinsipial yeni informasion və sosial məkanda inkişaf edir. Lakin informasion sosiallaşma və informasiya məkanı anlayışları psixoloji deyil, daha çox sosioloji və kulturoloji tədqiqatların mərkəzi mövzusu olmuşdur. Bu sahədə aparılan araşdırmalarda psixologiyanın tədqiqat sahəsi daha çox internet–kommunikasiya, internet–asılılıq problemləri ilə məhdudlaşmışdır. Ancaq kifayət qədər aydındır ki, informasiya məkanı anlayışı internet– kommunikasiya məkanından daha geniş anlayışdır. Eyni zamanda informasiyaya, müxtəlif informasiya sahələrinə, o cümlədən internetə münasibət çoxobrazlı psixoloji problemlərlə əlaqədardır. Belə problemlərə nümunə olaraq ünsiyyət və qarşılıqlı təsirin müxtəlif formalarında təzahür edən mümkün identiklik problemini, qruplararası və nəsillərarası transmissiya zamanı ideal, norma və dəyərlərin yeni transmissiya variantlarına aid problemləri göstərmək olar. İnformasion sosiallaşma haqqında danışarkən onun texniki-texnoloji aspektinə xüsusi diqqət yetirmək lazımdır. Bu aspekt özünü M.Maklüenin təklif etdiyi informasiya cəmiyyəti konsepsiya- sında özünü xüsusilə qabarıq şəkildə göstərir. O öz əsərlərində göstərir ki, cəmiyyətin inkişaf dövrləri kommunikasiyanın dominant kanallarının dəyişməsi ilə sıx surətdə bağlıdır. Belə ki, yazının əmələ gəlməsi ilə bağlı olan ilkin akustik kommunikasiya tədricən çap kommunikasiyası ilə əvəzlənir. M.Maklüenin nöqteyi–nəzərincə informasiya mədəniyyəti, insanları vahid informasiya sistemində birləşdirən kommunikasiyanın elektron dili ilə səciyyələnir. Ona görə müasir dövr məhz audiovizual dövr adlandırılmalıdır. Belə ki, burada informasiyanın əldə olunmasının vizual və verbal kanalları harmonik şəkildə qovuşur və bir–birini tamamlayır. Başqa sözlə desək, hər bir şəxs sərbəst şəkildə, informasiyanın əldə olunması və ötürülməsi üçün özünə adekvat “dil” seçə bilər. (3) Gənc və tələbələrin informasion sosiallaşmasının öyrənilməsi iki istiqamətdə təhlil aparılmasını özündə ehtiva edir. Bu ilk növbədə informasiya mühitinin sosial inkişafın tam yeni resursu kimi öyrənilməsidir. Yəni, yeni informasiya texnologiyalarının bütövlükdə sosiallaşma prosesinin tədqiq edilməsidir. Özlüyündə daha maraqlı görsənən ikinci xətt isə sosiallaşma prosesinin virtual mühitdə baş verməsi şəraitində əsas sosiallaşma proseslərinin transformasiyasının öyrənilməsini nəzərdə tutur. Hər iki xəttin birləşdirilməsi onu ehtiva edir ki, yeni informasiya texnologiyaları müasir gənclərin inkişafının həm vasitəsi, həm də bu inkişafın gerçəkləşdiyi mühit rolunu oynayır. Belə fərz edirik ki, yeni informasiya məkanının formalaşması gənclərin sosiallaşmasında özünəməxsus səciyyəyə malik olmaqla yanaşı, sosiallaşmanın məzmununda əhəmiyyətli dəyişiklik- lərlə səciyyələnir. Onları aşağıdakı kimi göstərmək olar. Əvvəla, bu sosial informasiyanın qavranılma və kateqoriyalaşdırılması prosesində baş verən dəyişikliklərdir: internetdən fəal istifadə zamanı audiovizual kanal və “klip təfəkkürü” təcrübəsinin qanunauyğun üstünlüyü refleksivliyin azalmasına səbəb olur ki, bunun da nəticəsində sosial dünya haqqında təsəvvürlərin əsas tərkib hissəsi obrazlar olur. Maraqlıdır ki, nəzəri baxımdan bu qədər aşkar olan bu prinsip (yəni, təcrübə əldə etməyin müxtəlif üsulları dərk etmə proseslərinin səciyyəsinə təsir göstərir) hələ ki, ətraflı empirik sübut bazasını tapmamışdır. Artıq qeyd edildiyi kimi, informasiya epoxasında gənclərin “perseptiv-intellektual” xüsusiyyətləri haqqında tezisin kütləvi informasiya vasitələrində tirajlandığı və ictimai şüura yeridildiyinə baxmayaraq aktiv internet–kommunikasiya şəraitində koqnitiv proseslərin transformasiyasının tədqiqi ziddiyyətli nəticələr verir. Oxşar tədqiqatların ümumi icmalı Q.V.Şukova tərəfındən ətraflı şərh olunmuşdur. Bu sahədə aparılan çoxsaylı tədqiqatlara diqqət şəkən Q.V.Şukova qeyd edir ki, müasir gənclərin informasiyanı qavrama və mənimsəməsində əvvəlki nəsillərlə müqayisədə nəzərəçarpacaq dəyişikliklərin mövcud olmasına baxmayaraq onların ümumilik və radikallıq dərəcəsi empirik olaraq təsdiqlənmir. (4) İkinci (və öncədən qeyd edək ki, daha çox öyrənilmiş), informasiya səciyyəsinin tədqiqi artıq ənənəvi olaraq psixoloji tədqiqatlarda üstünlük təşkil etməklə yanaşı “İnternetin psixologiya- sının” əsas hissəsini də təşkil edir.(5) Son on ildəki tədqiqatlarda virtual ünsiyyətin əsas səciyyəvi parametrləri müəyyənləş- dirilmiş, onun aktiv iştirakçılarının psixoloji xüsusiyyətləri və kommunikasiya üzrə tərəfdaşlarının obrazlarının formalaşması qaydaları öyrənilmiş, müxtəlif xidmətlərin göstərilməsi zamanı qarşılıqlı təsirlərin özünəməxsusluğu göstərilmişdir. - 21 - Qeyd edək ki, birinci halda olduğu kimi, empirik məlumatlar kifayət qədər ziddiyyətlidir. Məsələn, bir nöqteyi–nəzərə görə, şəbəkə kommunikasiyası zamanı insanlar sosial normalara riayət olunmasına az diqqət yetirilir (tərəfdaşın anonimliyi və onun fiziki təqdimolunmazlığı səbəbindən) və bu belə ünsiyyəti daha az formal olur.(6) Digər bir mövqeyə görə isə, şəbəkə kommunikasiyasmm qeyri-müəyyənliyini azaltmağa cəhd edən istifadəçilər sosial normalara riayət olunmasına tərəfdardırlar və öz davranışlarını nəinki daha normativ qururlar, hətta onlar bu zaman daha çox öz sosial identikliyinə əsaslanırlar. (7) Analoji ziddiyyət şəbəkə kommunikasiyası normalarının məzmun cəhətlərinə aid olan tədqiqatlarda da müşahidə olunur. Belə ki, qeyd olunan qarşılıqlı kömək norması (kooperasiyanın üstünlük təşkil etməsi, razılıq nümayiş etdirilməsi, dostsevərlik və oxşar kommunikativ davranış hesabına istifadəçinin öz şəbəkə statusunu yüksəltmək imkanı) kommunikasiyada aqressiya təzahürləri ilə asanlıqla qovuşur.(8) Qeyd edək ki, həm birinci, həm də ikinci nəticə üçün interpretasiya çərçivəsi praktiki olaraq eynidir. Hər iki halda onlar intemet-kommunikasiyanın qeyri–müəyyənlik dərəcəsi və bunun da nəticəsi olaraq hər bir istifadəçinin “Mən”inin sərhədlərinin qeyri-müəyyənliyi ilə izah oluna bilərlər. Lakin, onu da qeyd etmək lazımdır ki, empirikliyin qeyri- birqiymətliliyinə baxmayaraq, bu gün fəal istifadəçinin yeni kommunikativ təcrübəsinin olmasına heç kim şübhə ilə yanaşmır. İnternet–kommunikasiyanın aşkar xüsusiyyətləri isə ona gətirir ki, “kompüter dili” yeni kommunikasiya normalarının yaranması və istifadə olunmasını törədən diskursiv praktikanın xüsusi növü kimi qəbul edilir və tədqiq olunur. Gənclərin informasion sosiallaşmasının məzmun əhəmiyyətinə malik olan üçüncü mümkün vektoru mənlik şüuru sferasının dinamikasıdır. İnternet psixologiyasının yarandığı ilk günlərdən insanın virtual ünsiyyət və qarşılıqlı təsirlər kontekstində özü haqqında təsəvvürləri başlıca tədqiqat suallarından biri olmuşdur. Birinci halda olduğu kimi, mövzunun populyarlığının əsasında kifayət qədər qanunauyğun nəzəri fərziyyə dayanır. Bu fərziyyəni belə ifadə etmək olar: rol eksperimentləşdirilməsinin genişləndirmiş imkanları (məsələn, kompüter şəbəkə oyunları vasitəsilə) və maksimal idarə olunan özününümayiş etdirmənin miqdarının artırılması (bloq və sosial şəbəkələrdə şəxsi profil və səhifələrin yaradılması vasitəsilə) istifadəçiyə həm özünün dəqiq müəyyənləşdirmə üçün yeni əsaslar, həm də “Mən” dəyişikliyi üçün yeni səbəblər verə bilər. Lakin, bununla belə, bu gün üçün mövcud olan empirik mənzərə o qədər də birqiymətli deyil. Belə görsənir ki, informasion sosiallaşmanın mümkün psixoloji və sosial–psixoloji nəticələrinə münasibətdə məlumatların əhəmiyyətli dərəcədə ziddiyyətliyi tədqiqat mövqeyinin formulirovkasındakı çıxış dixotomiyası ilə müəyyənləşir. Fikrimizcə, onların bütün müasir spektri iki tip mümkün fərziyyəyə gətirilir. Onu da qeyd edək ki, bu bölgünün əsasında reallıq və virtuallığın prinsipcə aksioloji anlaşılması dayanır. Yəni, müəyyən şərtiliklə onları defısitarlıq fərziyyəsi və komplemetarlıq fərziyyəsi kimi işarələmək olar. Birinci tip fərziyyənin əsasında belə bir ümumi fərziyyə dayanır ki, özünün obyektiv və texnoloji xüsusiyyətləri sayəsində internet-kommunikasiyanın reallığı müasir insanın bəzi “defisitlərini” aradan qaldırır və bir sıra tələbatlarını ödəməyə imkan verir. Bu tələbatları üç qrupa bölmək olar: l) stimulyasiyaya olan tələbat; 2) yeni duyğulara olan tələbat; 3) təhlükəsizliyə olan tələbat. Bununla belə, tələbatların internet-kommunikasiyada belə ödənilməsi kompensasiya edici kimi qiymətləndirilir. Uyğun olaraq belə qiymətləndirmə aktiv istifadənin digər mümkün psixoloji və sosial–psixoloji aspektlərinə də şamil edilir. İkinci tip hipotezin -komplemetarlıq hipotezinin əsasında isə belə bir müddəa dayanır ki, internet-kommunikasiya nəinki insanın sosial gerçəkliyinin müxtəlif “defisitlərini” kompensasiya etmir, sadəcə müəyyən şəxsi atributları yenidən qurmağa prinsipial yeni imkanlar verir. Belə fərziyyələr o qədər də çoxsaylı deyil və tədqiqatlarda o qədər də əksini tapmayıb. Ümumiyyətlə belə fərziyyələr iki tipdə olur: şəxsiyyətin tələbat–motivasiya sferasına müraciət edən və mənlik sferasına müraciət edən fərziyyələr. Birinci fərziyyə nöqteyi–nəzərincə internet-kommunikasiya insana tələbat-motivasiya sferasının dinamikası kontekstində yeni imkanlar vermir, sadəcə idrak fəaliyyəti üçün yeni motivasiya verir. İkinci traktovka isə internet–kommunikasiyanın identiklik nəzəriyyəsinə əsaslanmaqla təhlili ilə əlaqədardır. Beləliklə, informasion sosiallaşma ilə bağlı yuxarıda deyilənləri nəzərə alaraq müəyyən nəticələri aşağıdakı kimi ümumiləşdirmək olar. Yüklə 3,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|