«Elmi əsərlər», «Scientific works» 2017, №2(29) Giriş Faiq ƏLƏKBƏRLİ a e. i., fəlsəfə ü fd., dosent
Yüklə 455,61 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- «Elmi əsərlər», «Scientific works» 2017, № 2(29)
- «Elmi asarlar», «Scientific works» 2017, № 2(29)
- İstifadə olunmuş ədəbiyyat
- «Elmi əsərlər», «Scientific works» 201 7 , M 2(29) ts.44^$
- Faiq ALEKBERLI AZERBAIJANI NATIONAL IDEA IN THE PERIOD OF EMIGRATION (1950-1990) Summary
| UOT 101.1 «Elmi əsərlər», «Scientific works» 2017, № 2(29) Giriş Faiq ƏLƏKBƏRLİ a.e. i., fəlsəfə ü fd ., dosent, AMEA Fəlsəfə İnstitutu MÜHACİRƏT DÖVRÜNDƏ AZƏRBAYCAN MİLLİ İDEYASI (1950-1990-CI İLLƏR)* 1950-1990-cı illər Azərbaycanın mühacirət irsinin məfkurəsində əsas mübarizə xətti bütün sahələrdə (mədəni, fəlsəfi, siyasi və s.) Azərbaycan Milli İdeyasını - azərbaycançılığı yaşatmaq və yenidən Milli İstiqlalı qazanmaq istəyi olmuşdur. Bu mənada həmin dövrdə yaşayan mühacir aydınlarımızın (Əhməd Cəfəroğlu, Hüseyn Baykara, Nağı Şeyxzamanlı, Əbdülvahab Yurdsevər, Kərim Odər, Azər Aran, Məmməd Sadıq Aran, Məhəmməd Kəngərli, Əhməd Qaraca, Çingiz Göygöl, Süleyman Təkinər, Kərim Yaycılı, Həmid Ataman, Feyzi Aküzüm, Cəmil Ünal və b.) yaradıcılıqlarında yer verdikləri mədəni, fəlsəfi, dini, tarixi və iqtisadi məsələlər Azərbaycan Milli İdeyası - azərbaycançılıqla uzlaşdırılmışdır. Yəni onlar müxtəlif sahələrin tədqiqatçıları olsalar da, bütövlükdə həmin yaradıcılıq sahələrini Azərbaycanın milli ideyası ilə əlaqələndirməyə çalışmışlar. Xüsusilə, Azərbaycanın Milli İstiqlalının zorla əlindən alınıb, onun yerini Sovet Rusiyası müstəmləkəçiliyi ilə əvəz olunmasını heç cürə qəbul edə bilməyən mühacir aydınlarımız müxtəlif aspektlərdən bu tarixi hadisənin mahiyyətini dünya ictimaiyyətinin diqqətinə çatdırmışlar. Onlar bir tərəfdən Azərbaycan türklərinin qədim mədəniyyətə, tarixə, ədəbiyyata malik bir millət kimi azad yaşamağa haqqı olduğunu isbat etməyə çalışmış, digər tərəfdən SSRİ kommunizminin saxta mahiyyətini ifşa etməyə çalışmışlar. Eyni zamanda mühacir aydınlarımız Azərbaycan Milli İstiqlalını tarixi nümunələrlə yanaşı, azərbaycançılığm meydana çıxması və inkişafı açısından da idealizə etməyə çalışmışlar. Beləliklə, türk, İslam və Qərb mədəniyyətinə əsaslanan Azərbaycan milli ideyası və onunla bağlı olan yeni turançılıq, qafqazçılıq, «rus kommunizmi »nin tənqidi və milli təsanüd mühacirət mütəfəkkirlərinin irsində başlıca yer tutmuşdur. Mühacirət dövründə dilçi və türkoloq alim, mühacir ziyalımız Əhməd Cəfəroğlu (1899- 1975) 1960-cı ildə «Mücahit» dərgisində nəşr olunan «Azərbaycan Cümhuriyyəti» məqaləsində yazırdı ki, bu Türk Cümhuriyyəti tamamilə demokratik olub hakimiyyəti hüdudsuz və şərtsiz millətə vennişdir. Bu cümhuriyyətdə bütün dinlərə, millətlərə münasibətdə tolerantlıq nümayiş etdirilmiş və himayədarlıq göstərilmişdir. Azərbaycan alimi hesab edirdi ki, ancaq 27 apreldə böyük türk dünyasının köksündə hürriyyət bayrağım ilk qaldıran bir türk ölkəsinin ocağı sönmüş, Azərbaycan qırmızı ruslar tərəfindən işğal edilmişdi. Bunun müqabilində isə milli bayrağı enilən, yerində azad türk cümhuriyyətləri vətəndaşlarının qanuna boyanmış «oraq-çəkicli» bayrağın dalğalandığı bolşevik istilasına uğramış Azərbaycanda rus əsarətini mədh edən nitqlər söylənilir və şənliklər keçirilir: «Böyük rus istibdadına satılmış kiçik bir azəri tör-töküntüsü də bu rus şənliklərində ana yurdlarının istilaçıya təslim edilməsinin mükafatını alırlar. Milli prinsiplər və milli varlıq bunlar üçün başdan-başa saxta və riyakar bir yalandan ibarətdir. Bunların nəzərində həqiqi vicdan xalqların milli şərəf və namusunu tapdalamaq, müqəddəs və əziz ruhları təhqir etməkdir. Kiçik bir tör-töküntüdən ibarət olan və qırmızı rusların qanlı xəncərinin kölgəsində gizlənən bu qaragüruh, nəhayət ki, yaxın zamanlarda türk ölkələrində öz inhisarlarına daha yer qalmadığını görərək, şərəfsiz * Məqalə fəlsəfə ü.e.d., professor Əlikram Tağıyev tərəfindən çapa məsləhət görülüb. "
,
^
«Elmi əsərlər», «Scientific works» 2017 , № 2(29) ölümlərinin günbəgün yaxınlaşdığını özləri başa düşəcəklər. Çünki haqq və istiqlal eşqi, istiqbal və milliyyət davası könüllərdə yer tapdığı bir zamanda nə qırmızı xəncər, nə də boğazdan yuxarı şənliklər kimsəni qorxutmur» (1, s.351). Cəfəroğlu yazırdı ki, Azərbaycan türklərinin izzəti-nəfsinə endirilən vicdansız zərbəni bir daha göz önünə gətirməklə yanaşı, bunun belə davam etməyəcəyi inamını da yaşatmaq lazımdır. Ona görə də hər bir azərbaycanlı Azərbaycan milli məfkurəsinin nə qədər uca amal olduğunu bir daha təqdir edir və istiqlal şəfəqinin artıq dan yerindən sökülməkdə olduğunu sezir. Bu baxımdan istiqlal davası azəri türklərinin taleyi və yaşam prinsipidir. Cəfəroğlu yazırdı: «İstiqlalın mayası və mənbəyi uzun illərdən bəri türk ellərini əsarət atına alaraq türk ruhunu ağrı-acılarla inlədən ruslarda deyil, «Tanrım, məni istiqlala qovuşdur!» - deyən və onu milli dua kimi hər gün təkrarlayan türklərin əlində və dilindədir. Buna görə də düşmən caynağında qalan sevgili türk Azərbaycanının qurtuluşu əsarətə boyun əyməyən və istiqlal üçün qan tökməyi şərəf bilən hər bir türk ölkəsinin susmayan vicdan qaynağıdır» (1, s.351). O yazırdı ki, dil, mədəniyyət, milli mənlik, əxlaq və s. etibari ilə türklüyə tam yad olan qüvvənin illərdən bəri vurduğu zərbələr yalmz bir məqsədə və bir hədəfə yönəldilmişdir: «Azərbaycanı türksüz qoymaq, istiqlal və milliyyət ruhunu kökündən qoparıb atmaq! Bu isə bir daha onu göstərir ki, azəri türkləri istiqlala layiq, hürr yaşamağa hazır, yetişmiş bir millətdir. On üç ildən bəri rusların istismarına və təzyiqlərinə qarşı aparılan inadlı çarpışmalar, axıdılan qanlar, daxildə və xaricdə ucaldılan mübarizə sədaları məhz bu yetkin millətin istiqlaldan dönməyəcək əzmə və milli varlığa malik olmasının göstəricisidir» (1, s.351-352). Azərbaycançılığm gerçəkləşməsi üçün əlindən gələni edən, bu baxımdan yaradıcılığında Azərbaycan istiqlal davası tarixinə və Azəroaycan türk mədəniyyətinə mühüm yer ayıranlardan biri də Hüseyn Baykaradır (1904-1984). Azərbaycanın milli azadlıq hərəkatına yaradıcılığında xüsusi yer verən H.Baykara yazırdı ki, ona aid «Azərbaycan mədəniyyəti tarixi» ilə «Azərbaycan istiqlal mübarizəsi tarixi» kitabları Azərbaycanın azadlıq mübarizəsinin əlifbasıdır (2, s.7). Sonuncu kitabında Azərbaycanın istiqlal savaşı tarixi ilə yanaşı, H.Baykara milli azadlıq hərəkatının siyasi-ideoloji mahiyyətini də göstərməyə çalışmışdır. Azərbaycan xalqının milli şüurundakı inkişafı göstərmək məqsədi ilə o qeyd edirdi ki, Azərbaycan ziyalıları XIX əsrin birinci yarısında daha çox fars dilində əsərlər yazdığı halda, həmin əsrin ikinci yarısında vətənpərvərlik duyğularının və millətçiliyin qüvvətlənməsi nəticəsində elmi-ədəbi əsərlərini artıq Azərbaycan türk dilində qələmə almışlar. Bu o demək idi ki, Azəbaycan türkləri milli oyanışa qədəm qoyur və milli azadlıq mübarizəsinə başlayırdı. Başqa sözlə, çar Rusiyası tərəfindən qəsb olunmuş azadlığını geri istəyirdi. Bu baxımdan Azərbaycan mədəniyyətində və fəlsəfi dünyagörüşündə ciddi dəyişilmələr baş verir, yeni inqilabçı ruhlu ziyalılar nəsli yetişirdi. H.Baykara qeyd edirdi ki, XX əsrə yetişmiş bir xalq olaraq daxil olan Azərbaycanın qabaqcıl milli ziyalıları (C.Məmmədquluzadə, Ö.F.Nemanzadə, Ə.Topçubaşov, Ə.Ağaoğlu, Ə.Hüseynzadə və b.), vətən qarşısında milli, demokratik istiqamətdə borcunu yerinə yetirmək üçün əlverişli şərait gözləyirdilər. Milli məfkurənin tədqiqatçısı qeyd edirdi ki, həmin dövrdə Azərbaycan türk aydınları əsasən üç: 1) islamçılıq və türkçülük; 2) liberal-demokratik; və 3) sosial-demokratik cəbhəsində təmsil olunublar (3, s.74). H.Baykara hesab edir ki, Qafqaz müsəlmanlarını «ümmətçilik»dən «millətçiliy»ə yönəldən, onları türkçülük-millətçilik, Azərbaycan milli ideyası ətrafında birləşdirən və «Açıq söz» qəzetində bunu təbliğ edən M.Ə.Rəsulzadə olmuşdur (2, s.186). Baykaranm fikrincə, ilk dövrlərdə sosial-demokratlarla eyni cəbhədə çalışmış M.Ə.Rəsulzadə 1911-1913-cü illərdə müsəlman mütəfəkkiri Cəmaləddin Əfqaninin yazılarının təsiri altında türkçülük hərəkatına qoşulmuş və Azərbaycanda bu ideyanın əsas ideoloqu olmuşdur: «M.Ə.Rəsulzadənin Azərbaycan istiqlalının elanında və Azərbaycan dövlətinin yaradılmasında xidmətləri əvəzsizdir» (2, s.192). H.Baykara onu da "s,40.e?
«Elmi əsərlər», «Scientific works» 2017, № 2(29) əlavə edir ki, Rəsulzadənin lideri olduğu «Müsavat» və Bitərəf demokratik qrup öncə milli ərazi və milli muxtariyyət tərəfdarı olsalar da, 1-ci və 2-ci rus inqilablarının gedişi, Qafqaz hadisələri onları özlərinin öncədən «uzaq məqsəd» olaraq planlaşdırdıqları Azərbaycan istiqlalı yoluna sürükləmişdi: «Azərbaycan istiqlal mübarizəsi tarixində «Azərbaycan istiqlalına» nə rast gəlinmiş, nə də baş verən siyasi hadisə olmuşdur. Azərbaycan xalqının ruhundan doğan bu istiqlal hadisəsi tarixin axarı içində öz yerini tapmışdır» (2, s. 133). H.Baykara azərbaycançılıq ideyası və onun gerçək təcəssümü olan Milli Azərbaycan uğrunda ömrünün sonuna qədər mübarizə aparmış şəhidlərimizdəndir. Baykara üçün Azərbaycanın milli istiqlalı əsas ideallardan biri olmuş və o, bu idealı ömrünün sonuna qədər yaşatmışdır. Azərbaycan mühacirət ziyalılarından Nağı Şeyxzamanlı (1883-1967) da «Azərbaycan istiqlal mücadiləsi xatirələri» (1964) kitabında azərbaycançılıq ideyasını təbliğ etmişdi. Onun fikrincə, Azərbaycan türkləri çar Rusiyası və Sovet Rusiyasının işğalçılıq siyasəti ilə heç vaxt razılaşmamış, ilk anlardan buna qarşı mübarizə apaımışlır (3, s. 11). Şeyxzamanlıya görə hər bir Azərbaycan türkünün ürəyi iki müqəddəs varlıq ilə doludur: «Birisi din duyğusu, digəri milli duyğu. Azərilər bu iki müqəddəs varlıqlarını sevimli milli bayraqlarında da əks etmişdilər. Azərbaycan bayrağı üçrənglidir: yaşıl rəng islamiyyəti təmsil edir. Qırmızı rəng və ay-ulduz müasirçiliyi təmsil edir. Üçüncü rəngi olan mavi isə soyunu təmsil edir. Hər bir azərinin fikri istiqlal duyğusu ildə doludur» (3, s.103). Ancaq azərbaycanlılar özlərini digər türk toplumları kimi heç vaxt din təsiri altına salmamışlar: «Ənənələrini dinləri qədər müqəddəs saymışlar. Əsrlərcə çalışmanın sahəsində dinini, ənənələrini, adətlərini, məntiqini, insani duyğularını qanun şəklində ifadə edə bilən bir dövlət kimi layiq olmuşdur» (3, s.103). O yazırdı ki, cəhalətpərəstlər dinə arxalanıb sünnilik, şiəlik deyə iki ayrı yola ayrıldıqları halda, Azərbaycan xalqı bu bayrağı qəbul etməmişdir (3, s.103). Şeyxzamanlı 1963-cü ildə qələmə aldığı «Dərdləşmə» məqaləsində də Azərbaycan Milli İdeyası uğrunda aparılan mübarizəyə toxunmuşdur. Onun fikrincə, ilk illərdə Azərbaycan mühacirləri arasında pərakəndəlik olsa da, ancaq bu çox uzun sürməmiş, M.Ə.Rəsulzadənin Rusiyanı gizli yollarla tərk edərək İstanbula gəlməsi ilə vəziyyət yaxşılığa doğru dəyişmişdir (10, s.170). Şeyxzamanlının fikrincə, M.Ə.Rəsulzadənin mühacirlər arasında yaratdığı birlik və bərabərlik hazırda da davam etməkdədir. Çünki Rəsulzadə Azərbaycanın bir gün Milli İstiqlala qovuşacağı inamını həmin nəşrlərdə, yazdığı məqalələrdə onlara aşılıya bilmişdir (4, s. 174). Azərbaycanın tanınmış ziyalı mühacirlərindən Əbdülvahab Yurdsevər (1898-1976) də bu dövrdə qələmə aldığı yazılarında digər məsləkdaşları kimi əsas diqqəti azərbaycançılığa yönəltmişdir. Azərbaycanın bir gün yenidən istiqlalına qovuşmasına şübhə etməyən Yurdsevər yazırdı ki, Azərbaycanın istiqlalını qəsb edən SSRİ rejiminin ömrü uzun olmayacaqdır. O, buna
əsas kimi
bolşeviklərin saxta
beynəlmiləlçiliyini göstərmişdir: «Sovetlər beynəlmiləlçilikdən bəhs etdikləri halda tamamilə rus hakimiyyət təmayüllərinə istinad edirlər. Bu təmayüllər xüsusilə Stalin dövründə bütün çılpaqlığı ilə ortaya çıxdı. Bu gün Sovet imperatorluğunun hüdud bölgələrində vaqe olan məhkum ölkələr, türklər də daxil olmaqla qeyri-rus ünsürlərlə məskunlaşmışlar. Bunlardan heç birinin rusluqla milli və tarixi bağlılıqları yoxdur» (5, s.46). Yurdsevər yaradıcılığında bir tərəfdən SSRİ-nin iç üzünü açıb göstərməyə çalışmış, digər tərəfdən isə Azərbaycan Milli İdeyasına uyğun olaraq milli mədəniyyəti və milli ədəbiyyatı geniş şəkildə təbliğ etmişdir. Bu mənada onun 1950-ci illərdən başlayaraq Azərbaycan mədəniyyətinə və fəlsəfəsinə dair qələmə almağa başladığı məqalələri («Mirzə Fətəli Axundzadənin həyatı və əsərləri», «Abbasqulu Ağa», «XIX əsr Azərbaycandakı modern və realist ədəbi cərəyanlar», «Şah İsmayıl Xətai», «Azərbaycan istiqlal savaşından səhnələr» və b.) çox dəyərlidir. Bu əsərlərində Yurdsevər klassik Azərbaycan türk mütəfəkkirlərini bütün yönləri (mədəni, fəlsəfi, dini, ədəbi və s.) ilə araşdırmış, onların dünyagörüşlərini və yaradıcılıqlarını geniş şəkildə tədqiqat obyektinə çevirmişdir (6, s. 102-103). ts,41,ef «Elmi əsərfor», «Scientific works» 2017, M 2(29) Mühacir ziyalılarımızdan Əhməd Qaraca (1929-2005) da yaradıcılığında Azərbaycan milli məsələsinə geniş yer ayırmışdır. O, 1960-1970-ci illərdə qələmə aldığı bir çox məqalələrində SSRİ rejiminin iç üzünü açaraq Azərbaycanın bir gün istiqlala qovuşacağına inamım ifadə etmişdir. Qaraca 1976-cı ildə «Azərbaycan» aylıq dərgisində nəşr olunan «Kommunist-Rus imperializminin yeni taktikaları» məqaləsində yazırdı ki, Türk Cümhuriyyəti Azərbaycan kommunist rus imperializminin silah gücü ilə istilaya məruz qalmışdı: «Fəqət tarixlə yaşıd olan böyük türk milləti bu qaranlıq günləri aydınlıqla boğmasını bilmişdir. Tarixinizdə belə qaranlıq günləri aydınlığa çevirdiyimiz, qaranlıqları altun işıqlarla boğduğumuz günlər sayılmayacaq qədər çoxdur» (7, s.172). Əhməd bəyin fikrincə, kommunist rus imperialistləri çar Rusiyası boyunduruğundan qurtaran ölkələri yenidən işğal etdikdən sonra, ikinci bir hasarı daha qurtararaq özünü həm təhlükəsizlik içində saxlamış, həm də dəmir pərdə ilə əhatə etdiyi bu ölkələrdə yeni müstəmləkə yerləri tapmışdır. Belə ki, rus bolşevikləri 1 Pyotruıı vəsiyyətini yerinə yetirmək üçün yeni müstəmləkə torpaqları əldə etməyə çalışmışdır: «Vaxtilə Məhəmməd Əmin Rəsulzadələrin, Mustafa Çokaylarm, Ayaz İshaklarin, Çələbi Cahan və Cəfər Seyil Əhməd Krımlıların, Məhəmməd Əmin Buğraların və digər əsir türk elləri fikir və elm adamlarının xəbərdarlıqlarına qulaq asan hürr dünya ölkələri, indi də Soljenitsmların, Saxarovların Qızıl Rus imperializminin bu dırmanmasının Batı-Qərb mədəniyyətinin yıxılışı olacağı əmrlərini görməməzliyə vura bilməzlər. Millətləri əsrlərdən bəri vətən olaraq yerləşdikləri yerdən qaldıraraq məhv edən, genosid hərəkətinin, faşistlərə daş çıxardacaq ən qorxunc biçimdə tətbiqçisi olan, 2 milyondan çox bir kütləni əsir düşərgələrində çürüdən kommunist rus faşistlərinə bütün bir dünyanın «dur» deməsi, insanlığı bu kommunist mikrobundan təmizləməsi şərtdir» (7, s.173). Azərbaycan mühacirətinin tanınmış xadimlərindən Çingiz Göygöl də «Mühafizəsi lazım gələn milli ruh» məqaləsində yazırdı ki, sovet ideoloqları Azərbaycan türklərinin tarixini, mədəniyyətini, soykökünü və dilini saxtalaşdırmaqla Milli İstiqlal ideyasını tarixə gömmək istəyirlər. Bu anlamda rus kosmopolitizmi uğranda atılan ciddi tədbirlər əhəmiyyətsiz sayılmayacaq dərəcədə təsirlərini göstərməkdədir. Bu baxımdan rus kosmopolitizminə qarşı mübarizə apamıaq əsas məsələlərdən birinə çevrilmişdir. Göygöl yazırdı ki, sovet diktaturasının müstəmləkəsinə çevrilmiş millətlərin üzərində həssaslıqla durmalı olduğu əsas məsələ də rus kosmopolitizmİnin təsirinin nəticəsiz qalmasını saxlamaqdır. Ona görə də kommunistlərin iqtisadi, ictimai, kültürəl və başqa sahələrdə basqı, məhvetmə siyasətlərinə qarşı istilada olanlar ciddi və daimi şəkildə müqavimət göstərməlidirlər. Göygöl yazırdı: «Əlbəttə, bu amili əsaslandıran ruhun milli ruh olduğuna kimsə tərəddüd etməz. Bolşevik kommunistlərin üzərində həssaslıqla durduqları məhvedilməsi və tənəzzülə uğradılması üçün ən çox məşğul olduqları yenə milli ruhdur. Bu ruh insanlara hürriyyət, millətlərə gələcək təmin edən ən mühüm ünsürdür. Bolşevik kommunistlərə təqibə uğrayan insanlarda milli ruh və ən üstün vəsf olunandır. Milli ruhun insanlar içərisindən silinərək onun yerinə Kosmopolit marksizm və leninizm öndərləri yetişdirmək istənilməkdədir ki, bu öndərlərin insanlar arasında qardaşlıqda başqa sinfi ayrılıqları və mənfəət toxumları səpərək qayəsini güddüyünü indiyə qədərki hadisələr bizə açıqlamaqdadır» (10, s.178-179). Göygöl hesab edirdi ki, millətlərin bir qazanda qaynadılaraq insanlar arasında sinfi mücadiləsi fikri köpüklənərək və təkbaşına iqtisadi ümdələrə istiqbal bağlanaraq artıq insanlığa rifah təmin edilməyəcəyi həqiqət olaraq görünməkdədir. Çünki bütün bunların əvəzində, milli ruhun və üstün əxlaqın insanlara rifah və səadət təmin etdiyi azadlıq dünyaca qəbul edilməkdədir: «Milli ruhun tənəzzülü və ortadan itməsi yalnız millətlərə deyil, ümumən insanlığa köləlik, hürriyyətsizlik, haqq və hüquqdan məhrumiyyət gətirir. Bu etibarla millətlərdə mövcud milli ruhun mühafizəsi insanlığın üzərində ciddiyyətlə durması lazım gələn 'S.42Ä'
«Elmi asarlar», «Scientific works» 2017, № 2(29) bir məsələdir. Milli ruhun mövcudiyyəti ilə «Millətlərə istiqlal, insanlığa hürriyyət» təmin edilə bilir. Milli ruhun mühafizəsi üçün bütün millətlərin müştərək qüvvə sərf etmələri zərurəti bu gün dünəndən daha çox ehtiyac halmdadır. Kommunistlər bu rnhun məhvi üçün hər gün bir az daha hiylə və aldatma yolları kəşf edərək insanlığı köləliyə sürükləməkdədir» (10, s.180). Milli istiqlal ideyalarının gerçəkliyə çevrilməsinə yaxınlaşan bir dövrdə Azərbaycan mühacirətinin tanınmış xadimlərindən olan Kərim Odərin (1901-1981) Vətəndən kənarda qələmə aldığı məşhur əsərləri «Azərbaycan», «Azərbaycan ekonomisi» və başqalarıdır. Eyni zamanda, o, «Azərbaycan» dərgisinə onlarla məqalələr yazmışdır. Bu əsər və məqalələrində Odərin əsas hədəfi Azərbaycan mədəniyyəti, tarixi, iqtisadiyyatı və Milli İstiqlal ideyası olmuşdur. O, «Milli Azərbaycan Cümhuriyyəti» əsərində yazırdı ki, milli-dini dəyərlərə əsaslanan bir dövləti müvəqqəti də olsa zorla aradan qaldırmaq mümkündürsə, onu tarix səhnəsindən tamamilə silmək isə mümkün deyildir (9, s.79-80). Milli istiqlal ərəfəsində Azərbaycan Milli Mərkəzinin və Azərbaycan Kültür Dəməyinin fəal üzvlərindən olan Məhəmməd Gəngərli (1914-2006) bir çox məqalələrində SSRİ rejiminin dağılmasının səbəblərini açmağa çalışmışdır (8, s. 181-182). O, «Xaincəsinə boğulan bir səs» məqaləsində yazırdı ki, Azərbaycan türkləri tarix boyunca hürr və müstəqil yaşamağa alışmış bir millətdir. Onun milli varlığının ana prinsipi isə hər zaman milli azlıq təşkil edən millətlərə deyil, bilavasitə onların haqq və hüququnu çeynəməyə yönələn yırtıcı ruhlu müstəmləkəçilərə qarşı yönəlmişdir. Gəngərli hesab edirdi ki, 1920-ci ilin 27 aprelində Azərbaycan türklərinin Hürriyyət, İstiqlal və Milli hakimiyyət səsi xaincəsinə boğulmuşdu (9, s.156). Onun fikrincə, həmin gündə Azərbaycan mədəniyyət ocaqları söndürülmüş, Azərbaycan insanı istiqlaldan məhrum edilmişdir. Ancaq harada və nə durumda olursa-olsun hər bir münəwər milliyyətçi və istiqlalçı Azərbaycan türkünün qəlbini kin-küdrət, nifrətlə dolduran, bəşəriyyət tarixində mədəni insanlıq anlayışına görə qara bir ləkədən başqa bir şey olmayan bu günün bir gün sonu gələcəkdir. Elə bir gün gələcək ki, azərbaycanlılar Azərbaycan Cümhuriyyətinin şəhidlərini və qazilərini dərin sayğı və hörmətlə, Sovet Rusiyası müstəmləkəçilərini isə nifrətlə yad edəcəkdir. Çünki 27 apreldə qırmızı bolşeviklər öz torpaqlarında hürriyyət və barış içində yaşamaq istəyən bir millətə qəsd etmişdir (9, s. 157). Mühacir aydınımıza görə, nə öz torpağımız, nə də bu torpağın yetişdirmiş olduğu Milli Azərbaycan gəncliyi Azərbaycan Milli İstiqlalı uğrunda mübarizə aparmış mücahidləri bir anda özlərindən ayrı görməyəcəkdir. Onların əziz ruhlarını istiqlal eşqi ilə dolu səmimi bağırlarına basacaq, Azərbaycan Türk Milliyyətçiliyinin bir həqiqi örnəyi olaraq abidələşmiş Milli İstiqlal mücadiləsinin təməl daşı kimi daima mənəvi hüzurlarında əyiləcək və beləcə şan-şərəflə dolu xatirələrini yaşadacaqdır. Gəngərli böyük üzaqgörənliklə qeyd edirdi ki, ikinci 28 May günü yaxınlaşmaqdadır (9, s. 159).
Azərbaycan mühacir mütəfəkkiri Süleyman Təkinərin (1917-2006) də yaradıcılığında Sovet kommunizminin əsl mahiyyətinin açılması və Azərbaycan Milli İstiqlal ideyası, eyni zamanda milli mədəniyyət və tarix sahələri önəmli yer tutmuşdur. O, «Tarix boyunca kommunistvari fikir və hərəkatlar» məqaləsində yazırdı ki, kommunizm ideyası birdən-birə meydana çıxmamışdır. Yəni kommunizm müəyyən bir təkamül mərhələsi keçmişdir. Onun fikrincə, kommunizmin yaranmasında əsas rol Karl Marks və Fridrix Engelsə məxsus olsa da, o özünün daha yüksək mərhələsini Rusiyada tapmışdır. Ancaq Marks və Engelsin düşündüyü kommunizmlə Vladimir Leninin və İ.V.Stalinin uyğuladığı kommunizm xeyli dərəcədə fərqli olmuşdur (11). Mühacir ziyalımıza görə Sovetlər Birliyindəki ictimai ədalətsizlik və sosial bərabərsizlik dünyanın heç bir mədəni məmləkətində yoxdur. Ona görə də bu çox uzun sürməyəcək və Azərbaycan Milli İstiqlala qovuşacaqdır: “Fəqət, insan cəmiyyətinin təbii əsaslarını yıxmaqla təbiət qanunlarına qarşı çıxan kommunizmin «İnsanlara hürriyyət, millətlərə istiqlal» parolunu mənimsəyərək, insanlıq mədəniyyətini də yaşatmağa əzm etmiş
olan Hürr Millətlərin bu dərin iman və sarsılmaz iradələri qarşısında tez-gec yıxılacağından əsla şübhə edilməməlidir» (11). Azərbaycan mühacir ziyalılarından Cəmil Ünal artıq 1980-ci illərin sonlarına doğru Azərbaycan türklərinin Milli İstiqlala qovuşacağına tamamilə inanırdı. Bu baxımdan onun 1990-cı ildə qələmə aldığı «Yenidən doğuş» məqaləsi diqqəti cəlb edir. O, bu məqaləsində yazırdı ki, Azərbaycan türk millətinin tək dayanağı Allaha təslimiyyət və türkülük şüurudur: «Hər kəs hürriyyət istəyir, istiqlal deyə hayqırır. İnsanca yaşamanın özləmini çəkən milyonlarca insan marksizmin, leninizmin, kommunizmin çöküşünü hayqırmaq istəyir. Basqı rejimi altındakı millətlər öz kimliklərinə yenidən qovuşmaq istəyir. Türkçülük aləmi içərisində Azərbaycan olayların mərkəzi halına gəlmişdir» (12). Nəticə 1960-1990-cı illərdə mühacirətdə olan Azərbaycan mütəfəkkirlərinin fəlsəfi irsinin əsas cəhətlərini ümumiləşdirərək belə qənaətə gəlmək olar ki, onların yaradıcılıqları və dünyagörüşləri nə qədər çoxşaxəli olsa da, bütövlükdə Azərbaycan Milli İdeyasımn - azərbaycançılığm yaşadılması kontekstində Azərbaycan mədəniyyətinin, fəlsəfəsinin tədqiqi və təbliği dayanmışdır. Başqa sözlə, Azərbaycanın mühacirətdə olan mütəfəkkirləri bütün dövrlərdə olduğu kimi bu dönəmdə də Azərbaycan mədəniyyətinə və fəlsəfəsinə əvəzsiz töhfələr vermiş, öz dünyagörüşlərində Azərbaycan Milli İdeyasını sonsuza qədər yaşatmaq prinsipindən bir an olsun belə geri çəkilməmişlər. Əksinə, mühacir mütəfəkkirlərimiz üçün Azərbaycan mədəniyyəti və fəlsəfəsini öyrənmək və tədqiq etmək, Sovet kommunizminin saxta mahiyyətini açıb göstərmək Azərbaycan Milli İdeyasını yaşatmaq və Milli İstiqlala nail olmaq üçün ən ümdə vasitələr olmuşdur. Açar sözlər: Azərbaycan Milli İdeyası, azərbaycançılıq, Azərbaycan Milli İstiqlalı, Əhməd Cəfəroğlu, Hüseyn Baykara, Nağı Şeyxzamanlı, Çingiz Göygöl. İstifadə olunmuş ədəbiyyat 1. Cəfəroğlu Ə. Seçilmiş əsərləri. Bakı: Mütərcim, 2008. 2. Baykara H.Azərbaycan istiqlal mübarizəsi tarixi. Bakı: Azəməşr, 1992. 3. Şeyxzamanlı N. Azərbaycan istiqlal mücadiləsi xatirələri. Bakı: «Azərbaycan» nəşriyyatı, 1997. 4. Şeyxzamanlı N. Xatirələrim. Bakı: «Vətən», 2004. 5. Yurtsevər Ə. Sovet istismarçılığı //Ankara, «Azərbaycan» dərgisi, №10-11, 1956-cı il yanvar-fevral. 6. Cabbarlı N. Azərbaycan mühacirət nəsri. Bakı: Elm və təhsil, 2011. 7. Qaraca Ə. Kommunist-Rus impef alizminin yeni taktikaları //Ankara, «Azərbaycan» dərgisi, №218, 1976-cı il, aprel-may. 8. Yaqublu N. Türkiyənin azərbaycanlılara müstəqillik mücadiləsində dəstəyi (Sovetlər dönəmi: 1920-1991-ci illər). Bakı, 2009. 9. Azərbaycan mühacirət irsi. Bakı: «Elm və Təhsil», 2011. (Tərtib edən: Nəsiman Yaqublu). 10. Göygöl Ç. Mühafizəsi lazım gələn milli ruh //Ankara, «Mücahit» dərgisi, №9, 1957- ci il, iyun. 11. Təkinər S. Tarix boyunca kommunistvari fikir və hərəkatlar //Ankara, «Birləşik Qafqasiya» məcmuəsi, 1963, №6 (23). 12. Ünal C. Yenidən doğuş //«Azərbaycan» kültür dərgisi, №271, 1990-cı il, yanvar- fevral.
«Elmi »sərfor», «Scientific works» 2017, № 2(29) Фаик АЛЕКПЕРЛИ АЗЕРБАЙДЖАНСКАЯ НАЦИОНАЛЬНАЯ ИДЕЯ В ПЕРИОД ЭМИГРАЦИИ (1950-1990 ГОДЫ) Резюме В статье отмечается, что в период эмиграции (1950-1990-е годы) Ахмед Джафарог- лы, Гусейн Байкара, Наги Шейхзаманлы, Сулейман Такияер и другие мыслители, изу чавшие проблему азербайджанства с политико-идеологических и философских аспектов, в своих произведениях большое внимание уделяли вопросам истории национальной не зависимости Азербайджана, становлению и развитию понятия национальная идея. Эти мыслители пытались доказать, что азербайджанская национальная идея воз никла не случайно, а в силу необходимости, следовательно, рано или поздно она восста новится вновь. В статье также отмечается, что при советской власти, права и свободы отдельных народов, входивших в СССР, ущемлялись.
байджанская национальная независимость, Ахмед Джафароглы, Гусейн Байкара, Наги Шейхзаманлы, Чингиз Гейгель, Джамил Унал.
In the article it is noted that in the period of emigration (1950-1990) Ahmad Jafar oglu, Huseyn Baykara, Nagi Sheyhzamanov, Takiner and others studying the problem of Azerbaijan- ism from the political-ideological and philosophical aspects, in their works paid a great atten tion to flu issues of history of the national independence of Azerbaijan, the formation and de velopment of notion of the national idea. These thinkers made an attempt to prove that Azerbaijani national idea arose not acciden tally, but due to the necessity, therefore, sooner or later,it will be restored anew. In the article it is also noted that under Soviet power the rights and freedoms of separate peoples entering the USSR were infringed. Keywords: National Ideology of Azerbaijan, Azerbaijanism, Azerbaijan National Independence, Ahmad Jafaroglu, Huseyn Baykara, Nagi Sheykhzamanli, Chingiz Goygol, Jamil Unal. ъ .4 5 & Yüklə 455,61 Kb. Dostları ilə paylaş:
|