Elmi-praktiKİ konfransin materiallari

Cender bərabərliyi və insan hüquqları Hörmətli Sədr!

Hörmətli xanımlar və cənablar!

Təqdirəlayiq haldır ki, əgər bir neçə il bundan əvvəl cender məfhumu haqqında təsəvvürümüz belə olmamışsa, son onillikdə bu problem dövlət siyasətində, qanunvericilikdə, elmi araşdırmalarda, tədris sistemində özünü inamla təsdiqləmiş, dövlət qurumlarının və vətəndaş cəmiyyətinin, qeyri-hökumət təşkilatlarının fəaliyyətində özünə yer tapmış, diqqət mərkəzində olmuşdur.

Bu günkü konfransın mövzusu, cender probleminin müzakirəyə çıxarılmış müxtəlif aspektlərini əhatə edən mövzuların rəngarənqliyi ölkəmizdə qısa bir dövrdə sabit inkişafın mühüm amillərindən olan cender bərabərliyi sahəsində əldə edilmiş uğurları bir daha təsdiqləyir.

Mən isə öz vəzifəmə uyğun olaraq diqqətinizi cender bərabərliyi və insan hüquqlarının bəzi aspektlərinə cəlb etmək istərdim.

BMT yarandığı andan bu günədək qadın hüquqları problemi onun qarşısında duran ən vacib məsələlərdən biri olmuşdur. Dünyada qadınlara qarşı ayrı-seçkiliyin aradan qaldırılması, onların ictimai həyatda, iqtisadi və sosial inkişafın bütün sahələrində bərabər hüquqlarının qerçəkləşdirilməsi üçün eyni imkanların təmin olunmasına dövlətlərin diqqətini cəlb edilməsi sahəsində bu qurum ən böyük təcrübəyə malik olan bir təşkilatdır. Bu baxımdan qadın hüquqlarının müdafiəsi sahəsində BMT-nin fəaliyyətinə nəzər yetirmək məqsədəuyğun olardı.

BMT-nin təşəbbüsü ilə keçirilmiş bir sıra tədbirlər qadınların hüquqlarının müdafiəsi üzrə kampaniyalardan fərqli olaraq onlara daha intensiv və genış dəstək verilməsini təmin etdi. BMT-nin 1945-ci ildə San-Fransiskoda imzalanmış Xartiyası cinslərin bərabərliyini fundamental insan hüquqlarının əsası kimi bəyan edən ilk beynəlxalq saziş olmuşdur. O vaxtdan bəri, BMT tərəfindən dünyada qadınların statusunun yüksəlməsinə yönəlmiş bir sıra beynəlxalq strategiyalar və proqramlar hazırlanmışdır. Bu illər ərzində BMT qadınların cəmiyyətdə rolunun gücləndirilməsi üzrə dörd əsas istiqamətdə fəaliyyət göstərmişdir ki, bunlar qanunvericiliyin təkmilləşdirilməsi, beynəlxalq və ictimai fəaliyyətin səfərbər edilməsi, cenderə aid statistika daxil olmaqla təhsil və tədqiqatlar və köməyə ehtiyacı olan qadın təşkilatlarını dəstəkləməsi məsələləri olmuşdur.

Praktiki olaraq 1975-ci ildən keçirilən bütün beynəlxalq konfranslarda bu və ya digər dərəcədə qadın məsələlərinə toxunulmuşdur. Məhz bu vaxtdan etibarən BMT çərçivəsində ümumdünya qadın hərəkatının fəallığı da artmışdır. Bu prosesin başlanğıcı kimi, hüqüq bərabərsizliyi məsələsi qaldırılan sənəd kimi İnsan Hüquqları Ümumi Bəyannaməsini (1948-ci il) və Təhsil sahəsində ayrı-seçkiliyin qarşını almaq Konvensiyasını (1960-cı il) göstərmək olar ki, bu da cinslərə fərq qoymadan bütün insanların hüquqlarının müdafiəsi sahəsində BMT-nin davamlı fəaliyyətini təsdiqləyir. Konkret olaraq, qadın problemlərinə dair BMT-nin təşəbbüsü və iştirakı ilə dörd ümumdünya konfransı keçirilmişdir.

"Bərabərlik, İnkişaf və Sülh Uğrunda" şüarı altında BMT tərəfindən keçirilən Ümumdünya konfransları vasitəsilə qadınların vəziyyətinin yaxşılaşdırılması üzrə fəaliyyəti gücləndirilmək və bu məsələyə üzv-dövlətlərin və qeyri-hökumət təşkilatlarının, dünya ictimaiyyətinin geniş dairəsinin diqqətini cəlb etmək mümkün olmuşdur. Bunlardan birincisi 1975-ci ildə Meksikada keçirilmiş və Beynəlxalq qadın ilinə həsr olunmuşdur. Bu konfrans zamanı qadın problemləri üzrə fəaliyyət planı qəbul olunmuş və nəticədə BMT-nin Baş Məclisi Qadın onilliyini (1976-1985 illər) bəyan etmişdir.

Qadın onilliyi çərçivəsində 1979-cu ilin dekabr ayında BMT-nin Baş Məclisi tərəfindən qadın hüquqlarını tənzimləyən beynəlxalq hüquqi akt olan "Qadınlara münasibətdə ayrı-seçkiliyin bütün formalarının aradan qaldırılması haqqında" Konvensiyası qəbul olunmuşdur. Konvensiya imzalanma üçün 1 mart 1980-ci ildən açıq elan edilmiş və 1981-ci ildə qüvvəyə minmişdir. Bu Konvensiya dünyada qadınların ayrı-seçkiliyə məruz qalması və bundan öncə insan hüquqları üzrə qəbul olunan Konvensiyanın və digər beynəlxalq tədbirlərin yetərli olmadığını rəsmi təsdiq edən ilk beynəlxalq sənəd sayılır.

Qadın problemləri üzrə İkinci Ümumdünya konfransı 1980-ci ildə Kopenhagen şəhərində keçirilmişdir. Bu konfransda "Qadınlara münasibətdə ayrı-seçkiliyin bütün formalarının aradan qaldırılması haqqında" Konvensiyanın imzalanma üçün açıq olduğu bir daha bəyan edilmişdir. Konfransın işinin nəticəsi olaraq Qadınların onilliyinin ikinci yarısı üzrə qəbul olunmuş proqramda "Bərabərlik, İnkişaf və Sülh Uğrunda" şüarına uyğun olan mövzularla yanaşı qadınların məşğulluğu, səhiyyə və təhsil problemlərinə də böyük yer ayrılmışdır.

1985-ci ildə Nayrobi şəhərində (Keniya) keçırılmış Qadınların Üçüncü Ümumdünya konfransı xüsusi diqqətə layiqdir. Konfrans zamanı Qadın onilliyi çərçivəsində qarşıya çıxan çətinliklər və əldə olunan nəticələrin təhlili və qiymətləndirilməsi həyata keçirilmişdir. Konfransın və qeyri-hökumət təşkilatlarının Forumunda 1500 beynəlxalq, regional və milli təşkilatlar, həmçinin BMT-nin o zaman 157 üzv-dövlətlərinin nümayəndələri daxil olmaqla 15 min nəfər iştirak etmişdir.

1995-ci ilin sentyabr ayında Pekin şəhərində (Çin) Qadınların vəziyyətinin yaxşılaşdırılması üzrə IV Ümumdünya konfransı keçirilmişdir. Bu görüş beynəlxalq səviyyədə keçirilən digər tədbirlərlə müqaisədə həm əhatə olunmuş mövzular, həm də iştirakçıların sayına görə ən güclüsü və səmərəlisi olmuşdur. Burada dünya qadınlarının ümumi və spesifik problemləri qaldırılmış və müzakirəyə çıxarılmışdır.

Yeri gəlmişkən cender problemləri, qadın və kişilərin hüquq bərabərliyi və bunun gerçəkləşməsi üçün bərabər imkanların yaranması qadın konfransları ilə yanaşı, BMT-nin bütün global konfranslarında aparıcı mövzu kimi dünya ictimaiyyəti tərəfindən müzakirə olunmuşdur ki, bunlardan İnsan Hüquqları üzrə Vyanada (1993), Əhali və İnkişaf mövzusunda Qahirədə (1994), Sosial inkişaf problemləri üzrə Kopenhaqendə (1995), Habitat - İstanbulda (1996) və başqalarını göstərmək olar. Həmin konfranslar indiyədək beş ildən bir müxtəlif ölkələrdə müvafiq sahədə vəziyyəti dəyərləndirmək və qarşıda duran vəzifələri müəyyən etmək məqsədilə təşkil olunur.

Qadın Hüquqları - İnsan Hüquqlarıdır. 1948-ci ildə qəbul olunan İnsan Hüquqları Ümumi Bəyannaməsində insan hüquqlarının ali dəyər kimi qəbul olunması öz əksini tapdı. Bu Bəyannamədə BMT qadın və kişilərin bərabərlik ideyasına tərəfdar çıxmışdır. Qadın hüquqlarının müdafiəsi məsələləri digər sənədlərdə də qeyd olunmuşdur: İnsan alveri və üçüncü səxslər tərəfindən fahişəliyin istismarı ilə mübarizə haqqında BMT Konvensiyası (1950-ci il), İqtisadi, sosial və mədəni hüquqlar haqqında Beynəlxalq Pakt (1966-cı il), Qadınlara münasibətdə ayrı-seçkiliyin aradan qaldırılması haqqında Bəyannamə (1967-ci il) kimi sənədlərdə qadın hüquqları ümumi insan hüquqlarının ən vacib və ayrılmaz tərkib hissəsi kimi dəyərləndirilmişdir.

Bundan öncə beynəlxalq səviyyədə qəbul olunan hüquqi sənədlər qadınların statusunun qaldırılması üçün kifayət olmadığı kimi tanınmış və məhz buna görə 1979-cu ildə Qadınlara münasibətdə ayrı-seçkiliyin bütün formalarının aradan qaldırılması haqqında Konvensiya gəbul olunmuşdur. Bu hüquqi sənəd dünyada qadınların vəziyyətinin kökündən dəyişdirilməsi məqsədini daşıyır. Təhsil və iş yeri ilə təmin olunması, əmək bazarında hüquqların müdafiəsinin təminatı, səhiyyə xidmətlərindən bərabərlik əsasında istifadə olunması, analığın və uşaqların müdafiəsi Konvensiyanın ən vacib tələblərindəndir.

Konvensiya qadınların ayrılmaz hüququ olan mülkiyyətin əldə olunmasında bərabərliyini və tam hüquqi müstəqilliyini bəyan edir. Bu cür beynəlxalq hüquqi aktın qəbul olunması bəşər övladlarının bərabərlik prinsipinin zəfəri və demokratikləşmə yolunda ən başlıca nailiyyəti olmuşdur.

Konvensiyanın vacib xüsusiyyətlərindən biri onun universallığıdır. 2-ci maddədə Konvensiya tərəfindən cinslərin bərabərliyini əldə etməyə daha çox təkan verən üzv-dövlətlərin milli qanunvericiliyinin hər-hansı bir müddəalarına toxunulmadığı göstərilir. Öz növbəsində bu beynəlxalq sənədin üstünlüyü ondan ibarətdir ki, Konvensiyanın bu və ya digər müddəaları milli qanunvericilikdə əks olunmadığı halda, bu sənəd, qadın hüquqlarının müdafiə səviyyəsinin daha yüksək olmasına imkan verir. Qadın hüquqlarının pozulduğu halda üzv-dövlətlərdə Konvensiya normalarına istinad məhkəmə araşdırmasına səbəb ola bilər.

Konvensiyaya hərtərəfli yanaşma və qadınların cəmiyyətdə yerini, rolunu, vəziyyətini xarakterizə edən geniş əhatəli - hüquqi, sosial, mədəni, iqtisadi, siyasi və mənəvi problemlərin qaldırılması xasdır. Konvensiya həmçinin, üzv-dövlətlər tərəfindən hər iki cinsə eyni imkanların və münasibətlərin təmin olunması, qadınların faktiki bərabərliyinin tez bir vaxtda təmin olunması üzrə xüsusi cari tədbirlərin görülməsini nəzərdə tutur.

Konvensiya görüləcək bir çox tədbirlərin təməlini qoymuşdur.

1975 - 1985-ci illər ərzində keçirmiş BMT-nin Qadın onilliyi qa-dınların problemlərinə diqqəti cəlb etmək baxımından faydalı olmuşdur. Üçüncü Ümumdünya konfransı (Nayrobi, Keniya. 1985-ci il) bu onilliyin nəticələrini yekunlaşdırdı və Konvensiya əsasında 2000-ci ilə qədər perspektiv strategiyalar tərtib edildi.

Sosial-iqtisadi sahə - ədalət üzərində qurulmuş beynəlxalq iqtisadi münasibətdə bərabərliyə nail olmaq qadınlara qarşı ayrı-seçkiliyin aradan qaldırılması yolunda strateji addım sayılır. İnkişafın beynəlxalq strategiyası qadınların inkişafına böyük təsir göstərmişdir. Burada ən vacib qaldırılmış məsələlərdən biri kimi təbiətin və ətraf mühitin mühafizəsində qadınların rolunun nəzərə alınması vurğulanmışdır. Nayrobi strategiyaları bu prinsiplərdən aşağıdakıları prioritet kimi müəyyən etmişdir:

- qeyri-bərabərliyi şərtləndirən qanunvericiliyi təkmlləşdirmək;

- qadınların inkişafı üçün hökumət tərəfindən konkret tədbirlər görmək;

- ədalətsiz sosial-iqtisadi strukturun dəyişdirilməsinə səylər göstərmək;

- səhiyyə, təhsil sahələrində, işə götürülmə, mükafatlandırma və sosial təminatda eyni şərait və imkanları təmin etmək;

- hüquq bərabərliyini təbliğ etmək;

- qadınların vəziyyətinin yaxşılaşdırılması üzrə dövlət mexanizmlərini yaratmaq;

- qadın statistikasını təkmilləşdirmək;

- ailədə birgə əməyi həvəsləndirmək.

Qarşıda məqsəd kimi qoyulan cinslərin bərabərliyi hər bir sahədə tam və hərtərəfli olmalıdır:

- ailə və fərdlərarası münasibətlər səviyyəsində əməkdaşlıq və qarşılıqlı kömək olmalıdır;

- əmək və əmək münasibətləri sahəsində işə düzəlmək, əmək haqqı almaq və istirahət üçün eyni şərtlər olmalıdır;

- ictimai sahədə söz azadlığı, ictimai hərəkatların fəaliyyətinə qoşulmaq, bərabər hüquqlar və imkanlar təmin olunmalıdır;

- informasiya əldə etməkdə qeyri-bərabərlik və onun stereotiplərinin təbliği aradan qaldırılmalıdır;

- təhsil sahəsində tam hüquq bərabərliyini təmin edən proqramlar hazırlanmalı və tətbiq olunmalıdır;

- siyasi sferada qərarların hazırlanması və qəbul olunması prosesinə cəlb olunmaq və onların icrasına nəzarəti həyata keçirmək, dövlətin və cəmiyyətin idarə olunmasına qadınların fəal şəkildə cəlb edilməsi təmin olunmalıdır.

Cəmiyyət üçün əhəmiyyətini nəzərə alaraq, müxtəlif regionlar və regionlararası orqanlar da qadınların vəziyyətinin yaxşılaşdırılması ilə bağlı bütün problemlərin həlli üzrə fəaliyyət göstərməlidir. Avropa Şurasının (AŞ) fəaliyyəti buna təqdirəlayiq misal ola bilər.

Qadın və kişilərin hüquq bərabərliyi məsələləri üzrə siyasətin əsas prinsipləri 1949-cu ildə Avropa Şurası yarandıqda bəyan edilmişdir. İnsan hüquqlarının və əsas azadlıqların müdafiəsi haqqında Avropa Konvensiyasının (1950-ci il) 14-cü maddəsində qadın və kişilərin bərabərlik prinsipi təsbit edilmişdir. Bu sahədə fəaliyyətin operativ şəkildə koordinasiyası əvvəlcə Hüquq bərabərliyi məsələləri üzrə Avropa Komitəsi, 1992-ci ildən isə Nazirlər Kabineti yanında qadın və kişilərin hüquqi bərabərliyi məsələləri üzrə məsləhətçi Komitəsi tərəfindən həyata keçirilir.

Avropa Şurası tərəfindən "İnsan alveri və fahişəliyin istismarı ilə mübarizə haqqında" (1958-ci il), "Avropada qadınların siyasi, sosial və mülki vəziyyəti haqqında" (1967-ci il), "Siyasi hüquqlar və qadınların vəziyyəti haqqında" (1975-ci il), "Qadın və kişilərin komitələrdə və AŞ-nın digər orqanlarında bərabər təmsil olunması prinsiplərinə əsaslanan iştirakı haqqında" (1981-ci il), "Avropa Şurasının Katibliyində qadınların vəziyyəti haqqında" (1981-ci il), "Siyasətdə qadın haqqında" (1985-ci il), "Qadın və kişilərin hüquqi bərabərliyi haqqında" (1986-ci il), "Siyasi və ictimai həyatda qadın və kişilərin hüquq bərabərliyi məsələsi üzrə Bəyannamə haqqında" (1986-ci il), "Yerli və regional səviyyələrdə qərarların qəbul olunmasında qadınların iştirakı haqqında" (1986-ci il) qərar və tövsiyələr qəbul edilib. Qadın və kişilərin problemlər üzrə nazirlərin üç konfransı keçirilmişdir.

Avropa Şurasının sənədlərini, qərar və təkliflərini təhlil edərək onu qeyd etmək olar ki, 1986-ci ildən başlayaraq qadınların hakimiyyət strukturlarına inteqrasiyası məsələsi ön cərgəyə çıxarılmışdır. 1986-ci ildə qadınlara qarşı zorakılıq və onun aradan qaldırılması yollarının işlənib hazırlanması haqqında Avropa Parlamentinin qətnaməsi, 1988-ci ildə qadın və kişilərin hüquq bərabərliyi haqqında Nazirlər Şurasının Bəyannaməsi, 1991-ci ildə iş yerlərində qadın və kişilərin ləyaqətinin müdafiəsi haqqında Şuranın Bəyannaməsi və seksual iddialara qarşı mübarizədə praktiki fəaliyyət məcəlləsi daxil olmaqla digər sənədlər də qəbul edilmişdir. Bu sənədlərdə qadınlara qarşı zorakılıq, ümumi baxımdan onların şəxsi toxunulmazlığı, istehsal, sosial, mədəni, mənəvi münasibətlərin məcmusu kimi tanınmış azadlıqların pozulmasına qarşı ictimai təhlükəli əməl kimi dəyərləndirilir.

Üçüncü Avropa konfransının nəticəsində qəbul olunan Bəyannamədə qadınlara qarşı zorakılıq, azadlıq, ləyaqət, şəxsi toxunulmazlıq və təhlükəsiz yaşamaq hüquqlarının pozulması mövqeyindən qiymətləndirilir. Ümumiyyətlə zorakiliq qanun aliliyi hakim olduğu demokratik cəmiyyətin prinsiplərinə ziddir.

1993-cü ildə BMT-nin Baş Məclisi tərəfindən qəbul olunmuş Qadınlara qarşı zorakılığın aradan qaldırılması haqqında Bəyannamə bu məqsədlə aşağıda göstərilmiş bir neçə istiqamətdə fəaliyyətin həyata keçirilməsinin zəruriliyini nəzərdə tutmuşdur:

- adekvat hüquqi mühitin yaradılması, qanunvericiliyin təkmilləşdirilməsi, ictimai fikrin dəyişdirilməsi;

- sosial mühitin müvafiq infrastrukturunun təşkili, cəmiyyətin inkişafında qadınların rolu və statusu haqqında doğru məlumatların yayılması;

- gənclər, həmçinin əhalinin kişi cinsindən olan hissəsi üçün tərbiyə və izahat işlərinin genişləndirilməsi, ümumi hüquq mədəniyyətinin artması;

- sosial göstəricilərdən və sosioloji məlumatlardan istifadə etmək, ictimai fikrin öyrənilməsi;

- qadın və kişilərin hüquq bərabərliyinə nail olunması siyasəti və bu siyasətin bir hissəsi olan qadınlara qarşı zorakılığın aradan qaldırılması sahəsi üzrə sosial işçi kadrlarının hazırlanması;

- insanların cinsindən asılı olmayaraq dözümlülük və əməkdaşlıq ruhunda tərbiyə olunması.

Pekin Bəyannaməsi və Fəaliyyət Platforması qadın məsələləri üzrə növbəti mühüm dünya miqyaslı sənəd olmuşdur və özündə insan hüquqlarının müdafiəsi üzrə BMT-nin əlli illik fəaliyyətinin uğurlarını əks etdirmişdir. Nayrobi və Pekini ayıran 10 il müddəti hüquqi və faktiki bərabərliyə nail olmaq məqsədilə aktiv tədqiqatlar və hüquqi yaradıcılıq fəaliyyəti baxımından zəngin olmuşdur. İnsan hüquqları kimi qadın hüquqları da ildən-ilə daha konkretləşmiş və dəqiqləşmişdir.

Pekin Bəyannaməsində bütün dünya qadın və kişilərin tam bərabərliyinə nail olmaq qərarını bir daha bəyan etdi. Qadınların müdafiəsi və bəşəriyyətin inkişafının sürətləndirilməsi üzrə fəaliyyəti Platformasının əsas vəzifələri kimi qeyd olundu. Bu Platforma qadınların imkanlarını artırmaq, qadın və qızların hüquqlarının insan hüquqlarının ayrılmaz bir hissəsi olması və bu hüquqların pozulması bütün insanların ayrı-seçkiliyə məruz qalması deməkdir kimi mövqei daha da gücləndirmək məqsədini daşıyır. Platforma özündə cender bərabərliyi anlayışını xüsusilə vurğulamaqla əks etdirir. Bu sənəddə həmçinin dünyada sülh, ədalət və humanizm şəraitinin yaradılması üzrə tədbirlərin görülməsi nəzərdə tutulmuşdur. Pekin Platformasına görə hər hansı bir dövlətdə siyasi idarəetmə insanların hüquq və azadlıqlarının həyata keçirilməsi üzərində qurulmalı və bütün insanların onların yaşından, cinsindən, cəmiyyətin hansı təbəqəsinə mənsubiyyətindən asılı olmayaraq hüquq bərabərliyi prinsipi üzərində qurulmalıdır.

Pekin Fəaliyyət Platforması uşaq hüquqlarından tutmuş ətraf mühitin qorunmasına qədər müxtəlif sferalarda dünya birliyinin hüquqla bağlı əldə etdiyi nailiyyət və nəticələri özündə cəmləşdirir və qlobal, siyasi, sosial-iqtisadi, ictimai inkişaf baxımından hərtərəfli olmağı ilə fərqlənir.

Platforma cinslər və müxtəlif yaş həddi olan insanlar arasında fərq qoymur, lakin dünya ictimayyəti tərəfindən fəal müdaxilə tələb edən aşağıdakı problemləri strateji istiqamətlər kimi müəyyən edir:

- qadınlar arasında yoxsulluq amilinin mövcud olması və artması;

- təhsil sahəsində bərabər olmayan imkanlar;

- səhiyyə sahəsində bərabər olmayan imkanlar;

- qadınlara qarşı zorakılıq;

- silahlı və digər münaqişələrin qadınların vəziyyətinə təsiri;

- iqtisadi və siyasi strukturlarda qeyri-bərabərlik;

- qərarların qəbul olunması və hakimiyyət bölgüsündə bərabərsizlik;

- bütün sahələrdə qadınların vəziyyətinin yaxşılaşdırılmasına kömək edən mexanizmlərin mükəmməl olmaması;

- qadınların insan hüquqlarına lazımi dərəcədə hörmət edilməməsi, onların lazımınca müdafiə olunmaması və dəstəklənməməsi;

- müxtəlif informasiya və kommunikasiya sistemlərində qadınların mənfi stereotip surətlərinin yaradılması;

- təbii sərvətlərin idarə olunma mexanizmində və ətraf mühitin qorunmasında bərabərsizlik;

- qızlara qarşı ayrı-seçkilik və onların hüquqlarının pozulması.

İnsan Hüquqları Ümumi Bəyannaməsi, Qadınlara qarşı ayrı-seçkiliyin bütün formalarının ləğv olunması haqqında Konvensiya, Qadınlara qarşı zorakılığın aradan qaldırılması haqqında Bəyannamə və bu kimi digər fundamental tarixi sənədlər artıq insanlara bərabər hüquqlu cəmiyyət qurmaq yolundan dönməyə imkan verməyəcək. Nayrobi strategiyaları-2000 və Pekin Fəaliyyət Platforması, burada əks olunan problemlər və onların həlli baxımından hələ uzun müddət aktuallığını itirməyəcək.

Müasir dünyada qadınların vəziyyəti. Qadın və kişilərin bərabər imkanları uğrunda mütəmadi mübarizəyə baxmayaraq, onlar arasındakı fərqlər hələ də mövcuddur. Dünyada qadinlar imkansızların 70%-ni, savadsızların 2/3 hissəsini təşkil edir. Onlar inzibati və rəhbər vəzifələrin yalnız 14%-ni, parlamentdəki yerlərin 10%-ni və Nazirlər Kabinetindəki vəzifələrin 6%-ni təşkil edir. Bir çox sahələrdə qadınlar hələ də bərabər hüquqlara malik deyillər. Əksər hallarda qadınlar kişilərə nisbətən daha çox işləyirlər, lakin onların əməyinə lazımi qiymət verilmir. Bununla yanaşı zorakılıq təhlükəsi onları bütün ömrü boyu müşahidə edir.

XX əsrin xarakterik cəhətlərindən biri də əsasən qadınlar tərəfindən irəli sürülən və kişilər tərəfindən getdikcə daha çox dəstəklənən qadın və kişilərin bərabərliyi uğrunda mübarizə olmuşdur. Nə vaxtsa uğurla nəticələnəcək bu mübarizə bəşəri tərəqqinin mühüm dönüş nöqtəsi olacaqdır. Bu proses sosial, iqtisadi və siyasi həyatın mövcud konsepsiyalarının çoxunun dəyişməsi ilə müşahidə olunmaqdadır.

Qadın və kişilərin bərabərliyi uğrunda atılan addımlar bir növ siyasət xarakteri daşıyır. Bu addımlar qadın və kişilərin davranışında onların mövqelərinin dəyişməsini tələb edir. Bu baxımdan insan potensialının inkişafı üç əsas prinsipə əsaslanır:

- Qadın və kişilərin hüquq bərabərliyi - tərəqqinin fundamental əsası kimi.

- Qadınlar dəyişikliklər, yeniliklər daşıyıcısı və onlardan faydalananlar kimi.

- Bərabər imkanların yaranması və bu zaman qadın potensialının inkişafında milli xüsusiyyətlərin nəzərə alınması.

Ədəbiyyatdan məlum olduğu kimi cender amilinin nəzərə alınması və qadınlara qarşı ayrıseçkiliyin aradan qaldırılması üzrə ölkələrin reytinqi 1995-ci il üçün təxminən aşağıdakı kimi olmuşdur: İsveç, Finlandiya, Norvec və Daniya cəmiyyətdə cender bərabərliyinə nail olmaq istiqamətində daha yüksək nəticə əldə etmiş dövlətlər kimi tanınmışlar. Bu ölkələrdə qadın və kişilər arasında böyük fərq qoymadan, onların əsas insani potensialı uğurla inkişaf etdirilmişdir.

İnsan potensialı inkişafının göstəricilərindən olan cender faktorunu zəif nəzərə alınan dövlətlər böyük narahatcılığa səbəb olur. Cender bərabərliyinə zəif diqqət yetirilən inkişaf etmiş dövlətlərlə - Kanada, Lüksemburq və b. yanaşı, cender faktorunu adekvat nəzərə almaqla inkişaf etməkdə olan dövlətlər - Argentina, Çili və b. da mövcuddur.

Müasir dünyada qadınların vəziyyətini əks etdirən önəmli amillər sırasında aşağıdakıları göstərmək olar:

- Dünyanın hələ heç bir dövlətində qadınlar kişilərlə bərabər hüquqlara nail olmayıb.

- 1.3 mlrd. insan yoxsulluq şəraitində yaşayır, onlardan təxminən 70%-ni qadınlar və uşaqlar təşkil edir.

- 27 mln qaçqınların 70-80%-ni qadınlar və uşaqlar təşkil edir.

- Keçmiş əsrdə dövlət və hökumət başçısı vəzifələrinə yalnız 24 qadın seçılmişdir.

- Bir çox dövlətlərdə qadınlar haqqı ödənilməyən əməyə kişilərə nisbətən iki dəfə çox vaxt sərf edirlər.

- İnkişaf etmiş dövlətlərdə qadınlar rəsmi işçi qüvvəsinin 31%-ni, dünyada isə 46.7%-ni təşkil edir.

- İnkişaf etməkdə olan dövlətlərdə məhsulun 55%-ni kənd qadınları istehsal edir.

- Qadınların ödənişsiz ev və ictimai əməyinin həcmi dünya ÜMM-un (Ümumi Milli Məhsulun)10%-dən 35%-dək qiymətləndirilir.

Şərqi Avropa və keçmiş SSRİ dövlətlərində baş vermiş dəyişikliklər milyonlarla qadınların vəziyyətinə də təsir etmişdir.

Məşğulluq baxımından iş yerlərini itirənlərin əksəriyyəti qadınlar olmuşdur.

Bir sıra Şərqi Avropa dövlətlərində qadınların ənənəvi sosial təminatlardan və hətta fundamental insan hüquqlarından məhrum olması, qadin rolunun evdar kimi qəbul olunması, obyekti qadınlar olan pornobiznesin inkişafı (kütləvi həcmdə fahişəlik, qadın bədəninin reklam məqsədilə istifadəsi, qadın və qızların seksual istismar məqsədilə xaricə çıxarılması), həyat səviyyəsinin aşağı düşməsi, qadınlar arasında yoxsulluğun artması, doğum səviyyəsinin aşağı düşməsi, sosial proqramların həyata keçirilməsinin ləngiməsi, müəssisələrin, xüsusilə də özəl müəssisələrin ictimai fəaliyyətinin və ailələrə sosial yardımının azaldılması da bu ölkələrin çoxuna xas olan amillərdən olmuşdur.

Beləliklə, qadınların problemlərinin həlli istiqamətində dünya ictimaiyyətinin səylərinə baxmayaraq, dünyanın bir çox dövlətlərində ayrı-seçkilik və onların hüquqlarının pozulması halları hələ də mövcuddur. Məhz buna görə də bəşəriyyət cender bərabərsizliyinə səbəb olan hər hansı institut və mexanizmlərin aradan qaldırılması üzrə hələ bir çox problemləri həll etməlidir.

Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyində qadın hüquqları. Azərbaycanda qadınların sayı əhalinin 51,1%-ni təşkil edir. 2001-ci ilə olan məlumata əsasən qadınlar əmək fəaliyyəti ilə məşğul olan əhalinin 48%-ni, işsizlərin isə 54%-ni təşkil edir.

Getdikcə ictimai və siyasi həyatda Azərbaycan qadınlarının fəallığı artır. Buna misal olaraq 1990 - 2001-ci illərdə parlamentdə qadınların sayının 4%-dən 11%-ə qədər artmasını göstərmək olar.

Bu konfransin proqramında Azərbaycanda cender bərabərliyinə, qadınların hüquqlarına həsr olunmuş məruzələrin mövzusunu nəzərə alaraq, mən əsas etibarılə ölkəmizdə bu sahədə qanunvericiliyin xüsusiyyətlərinə diqqətinizi cəlb etmək istərdim.

Bildiyiniz kimi, son onillikdə sözün əsl mənasında islahatlar diyarı olmuş Azərbaycanda iqtisadiyyat, təhsil, səhiyyə və başqa sahələrdə olduğu kimi, insan hüquq və azadlıqlarının təmin olunması sahəsində də köklü dəyişikliklər baş vermişdir.

1992-ci ildən BMT-nin üzvü olan Azərbaycan 2001-ci ildə Avropa Şurasına üzv seçilmiş və Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyasına qoşulmuşdur.

Yeri gəlmişkən müstəqilliyi dövründə ölkəmiz 220-dən çox Konvensiyaya qoşulmuşdur.

1995-ci ildə müstəqil Azərbaycan Respublikasının ilk Konstitusiyası qəbul edilmiş ki, bunun maddələrinin uçdə biri bərabər dərəcədə qadınlara və kişilərə şamil olunan insan hüquq və azadlıqlarını özündə əks etdirir. Konstitusiyanın Bərabərlik hüququ təsbit olunmuş maddə 25-də birbaşa göstərilir ki, "Kişi və qadının eyni hüquqları və azadlıqları vardır".

Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyində həyatın bütün sahələrində qadın və kişilərin bərabərliyi ideyası təsbit olunur.

Respublikamızda müstəqillik əldə edildikdən sonra qadınların kişilərlə bərabər hüquq və azadlıqlarının təmin edilməsi baxımından Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası ilə yanaşı Əmək Məcəlləsi, Ailə Məcəlləsi, Azərbaycan Respublikasının qadın problemləri üzrə dövlət komitəsinin yaradılması haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərmanı, Azərbaycan Respublikasında dövlət qadın siyasətinin həyata keçirilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərmanı, Azərbaycan Respublikasının Qadın Problemləri üzrə Milli Fəaliyyət Planı haqqında Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabinetinin Qərarı xüsusi əhəmiyyət kəsb edir və cender bərabərliyi siyasətinin özülünü təşkil edir.

Bunlarla yanaşı Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi qadınların vəziyyətinin yaxşılaşdırılması və onların kişilərlə bərabər hüquqa malik olması ilə bağlı Beynəlxalq Konvensiyaları, o cümlədən Qadınların siyasi hüquqları haqqında Konvensiyanı, Bərabər əməyə görə kişilərə və qadınlara bərabər haqq verilməsi haqqında 100 saylı Konvensiyanı, Qadınların müxtəlif yeraltı işlərdə və şaxtalarda əməyinin məhdudlaşdırılması haqda Konvensiyanı, Analığın mühafizəsi haqqında 103 saylı Konvensiyanı, Qadınlara münasibətdə ayrı-seçkiliyin bütün formalarının aradan qaldırılması haqqında Konvensiyanı, Ərdə olan qadınların vətəndaşlığı haqqında Konvensiyanı, Nikaha daxil olmaga razılıq, nikah üçün minimal yaş həddi və nikahların qeydiyyatı haqqında Konvensiyanı, İnsan alveri və üçüncü şəxslər tərəfindən fahişəliyin istismarı ilə mübarizə haqqında Konvensiyanı ratifikasiya etmişdir.

Beləliklə, ölkəmizdə cender bərabərliyinin gerçəkləşməsi üçün zəruri hüquqi baza yaradılmışdır və buna dövlət tərəfindən təminat verilir.

Bununla belə, bir çox ölkələrdə olduğu kimi, Azərbaycanda da cender bərabərliyinə nail olmaq və qadınların pozulmuş hüquqlarını bərpa etmək, hüquq pozuntularının qarşısını almaq məqsədilə hələ çox işlər görülməlidir. Bunun üçün də qarşıda duran prioritetləri müəyyən edilməsi, daha çox zəif qrupların aşkarlanması və onların ehtiyaclarının öyrənilməsi, ünvanlı hüquqi və sosial yardım proqramlarının işlənib hazırlanması və həyata keçirilməsi, hüquqi maarifləndirmə sahəsində fəaliyyətin gücləndirilməsi, qaçqın, müharibədən ziyan çəkən, şəhid ailələrinə, ahıl, əlil, məhbus qadınlara, gənc ailələrə, qız uşaqlarına ünvanlanmış tövsiyyələrin hazırlanması və əhali arasında geniş təbliğat işlərinin aparılması, bunun üçün zəruri məlumat kitabçalarının, lifletlərin və s. nəşr edilməsi və yayılması kimi vəzifələrimizi gerçəkləşdirmək üçün birgə fəaliyyətimizi əlaqələndirən, tənzimləyən proqramlara ehtiyac duyulur.

Azərbaycan qadınlarının hələ də istifadə olunmayan böyük professional, intellektual, işgüzar, mənəvi potensialı var ki, bunları hərəkətə gətirmək, bərabər hüquqlara, bərabər imkanlara nail olmaqla qadınlarımızı keyfiyyətçə yeni səviyyəyə qaldırmaqla sözün əsl mənasında cender bərabərliyinə doğru mühüm addım atmış olarıq.

Bu məqsədlərə nail olmaq üçün mən hamınızı əməkdaşlığa çağırıram.

Diqqətinizə görə sağ olun.

Hicran Hüseynova

Bakı Dövlət Universitetinin beynəlxalq hüquq

və beynəlxalq münasibətlər fakültəsinin

elmi işlər üzrə dekan müavini, siy.e.d.