Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə

Dünyagörüşü  -  dünya,  insanın  orada  yeri,  onun  həyatının 

əsas məqsədi, bu məqsədin həyata keçməsi vasitələri və yolları 

haqqında bilik və nəzəri görüşlər sistemidir. Dünyagörüşünü iki 

əsas hissəyə ayırmaq olar: dünyanın  mənzərəsi  və ideologiya. 

Dünyanın mənzərəsi dünya və orada insanın yeri haqqında ən 

geniş anlayışlar əsasında yaradılır. İdeologiya - insanın məqsəd 

və ideallan, öz həyatının mənası haqqında sistemdir. İdeologiya 

ayn-ayn sosial-siyasi qrupların mənafeyini ifadə edir və birbaşa 

siyasətlə bağlıdır. 

Dünyagörüşünün əsası, onun məlumat qaynağı olan bilikdir. 

Lakin bilik dünyagörüşünün məzmununu tamamilə əhatə etmir. 

Bilik yalnız o vaxt dünyagörüşü mənası kəsb edir ki, insan ona 

öz  münasibətini  müəyyənləşdirir.  Biz  hadisələrə  müəyyən 

sosial qrupun, ölkənin mövqeyi və mənafeyi baxımından qiymət 

veririk.  Bilik  o  vaxt  dünyagörüşünün  komponenti  olur  ki,  o 

əqidəyə  çevrilir.  Əqidə  həyata  keçirilmiş  ideyadır,  ideya  ilə 

işıqlandırılan hərəkətdir. 

Dünyagörüşü zəruri olaraq dəyərlər haqqında təlim - aksio- 

logiya  ilə  bağlıdır.  Aksiologiya  (yun.  «axia»-dəyər)  -  də-yər- 

lər,  onların  mənşəyi,  funksiyaları,  tipləri  və  növləri  haqqında 

təlimdir.  Ənənəvi  olaraq  onu  həm  nəzəri  biliyin  ümumi 

əhəmiyyətini  əsaslandırmağın,  həm  də  praktiki  davranış 

fəaliyyətinə  yönəldilən fəlsəfi biliyin bir hissəsi  hesab edirlər. 

«Lakin  bütün  humanitar  və  sosial-elmi  idrakın  təməl 

problemlərindən  biri  olaraq  dəyərlərin  analizi  aksioloji 

komponent  kimi  yalnız  fəlsəfi  deyil,  həmçinin  bir  çox 

sosial-psixoloji, etnoloji və başqa konsepsiyalara daxildir».^* 

Beləliklə,  aksiologiya  mənanı  müəyyənləşdirən  elə 

prinsipləri  öyrənir  ki,  onların  vasitəsilə  idrak  sahəsindəki 

həqiqət  ilə  yalanı,  etika  sahəsində  xeyir  və  şəri,  estetika 

sahəsində gözəllik ilə eybəcərliyi fərqləndirir. 

«Dəyən>  anlayışı  üç  mənada  işlədilir:  a)  gündəlik  həyatda 

predmet  və  hadisələrin  bizə  təsir  edərək  özlərinin  faydalı  şey 

olduqlarını göstərməsi və elə buna görə də insanlann onlan əl- 

Культурология. XX век. Словарь. СПб, «Университетская книга». 1997. с.23. 

28 

---

də etməyə can atması; b) iqtisadi mənada əşyaların ictimaiyyət 

tərəfindən  dəyərləndirilməsi  sayəsində  insanlann  onlan  əldə 

etməyə,  istifadə  etmək  üçün  pul  ilə  almağa  və  yaxud 

dəyişdirməyə çalışması; c) fəlsəfi mənada ən ümumi prinsiplərə 

əsaslanaraq insanın mənəvi dünyaya aid bəzi şeyləri əldə etmək 

üçün göstərdiyi fəaliyyət. Həqiqət, xeyir, gözəllik kimi dəyərlər, 

insanın  müvafiq  sahələrdə  -  elmdə,  mənəvi-etik  sahədə, 

incəsənətdə məqsədyönlü fəaliyyəti üçün ən ümumi şərtlərdir. 

Ak- siologiya fəlsəfi mənada məhz bu sahələri əhatə edir. 

Bilik və aksiologiya ilə yanaşı dünyagörüşünün strukturuna 

«ideal»  anlayışı da daxildir.  İdeal  elə şeydir ki,  insanın bütün 

fikri, hissiyyatı, fəaliyyəti ona doğru yönəldilir. Elmi cəhətdən 

əsaslandırılmış  idealla  yanaşı  xəyali  və  aldadıcı  ideal  da  ola 

bilər. 

Fəlsəfə siyasət ilə də bağlıdır. İndiki çox mürəkkəb və coş- 

ğun günlərdə əhalinin böyük hissəsinin siyasətlə maraqlandığı, 

sosial-siyasi  və  iqtisadi  islahatlara  can  atdığı,  yaxın  keçmişdə 

kamillik iddiasında olan siyasi təsisatlar və sosial strukturlann 

(«demokratiyanın  ən  ali  forması»,  «milli  münasibətlərin  ali 

forması», «əxlaqın ali forması», «ən qabaqcıl incəsənət» və s. 

və  i.)  dağıldığı  bir  dövrdə  hər  hansı  fəlsəfi  problemin 

müzakirəsi  istər-istəməz  siyasət  ilə  müşayiət  edilir.  Çox 

hallarda filosoflar öz ölkələrinin siyasi həyatının konsepsiyasını 

hazırlamaq  istəyirlər.  Bizim  günlərdə  bir  sıra  məsələlər  cari 

siyasət baxımından izah edildiyindən, çox vaxt fəlsəfənin siyasi 

ölçüsü xırdalanır. Bu barədə alman filosofu K.Yaspers deyir ki, 

əsl filosof Platon və yaxud Marks kimi yalnız böyük siyasət ilə 

maraqlanmalıdır, yəni yalnız öz ölkəsinin deyil, həm də bütün 

bəşəriyyətin siyasi taleyi onu düşündürməlidir. 

3.2. Fəlsəfi metodologiya 

Metodlar  insanların  praktiki  fəaliyyətində  onların  dünyaya 

hissi-əməli  təsir  etməsi  üçün  ümumiləşmiş  vasitə,  üsul  kimi 

meydana  gəlir.  Elmin  inkişafı  prosesində  bu  əsasda  insanı 

həqiqətə  doğru  aparan  ağılın  vasitə  və  üsullarının  cəmi  kimi 

nəzəri metodlar təşəkkül tapmışdır. 

29 

---

Müxtəlif  metodlar  içərisində  elələri  var  ki,  onlar  yalnız  bir 

elmdə istifadə edilir və  xüsusi  elmi metodlar  adlanır. Bir sıra 

elmlərdə  istifadə  olunan  metodlara  ümumi  elmi  metodlar 

deyilir. Fəlsəfəni isə bir çox filosoflar, marksistlərin isə hamısı 

ən  ümumi  metod  hesab  edirlər,  çünki  təfəkkürün,  hər  hansı 

idrakın universal prinsipləri onun predmetidir. 

Bununla  yanaşı  filosoflar  arasında  tamamilə  əks  fikirdə 

olanlar da var. Onlar hesab edirlər ki, filosoflar da başqa insanlar 

kimi  həqiqəti  axtarmaq  üçün  istənilən  metoddan  istifadə 

etməkdə  azad  və  sərbəst  olmalıdırlar.  «Yalnız  fəlsəfəyə  aid 

xüsusi  metod  yoxduD).^^*  Fəlsəfi  tədqiqatların  xarakterindən 

asılı olaraq müxtəlif metodlar işlənib hazırlanır. 

Fəlsəfədə  metodologiya  problemi  əhəmiyyətli  yer  tutur. 

Metodologiya - elmi idrakın metodlar sistemi haqqında təlimdir. 

Metodologiya  haqqında  müxtəlif  fikirlər  var:  1) 

metodologiya empirik elmdir; 2) metodologiya elə ali qaydadır 

ki,  bütün  başqa  qaydaları  müəyyənləşdirmək  üçün  sanki  bir 

normadır.  Metodoloji  qaydalar  bir-biri  ilə  sıx  əlaqədədirlər. 

Metodologiya elə üsullar birliyidir ki, onun köməkliyi ilə bilik 

əldə  edilir;  3)  metodologiya  məntiqdir;  4)  metodologiya 

metodlar haqqında təlimdir, fəlsəfə isə ümumi metodologiyadır; 

5) ümumi metodologiya yoxdur. 

Adətən 

elmin 

metodologiyası 

ilə 

ümumiyyətlə 

metodologiyanı 

bir-birindən 

fərqləndirirlər. 

Elmin 

metodologiyası  an-  layışlann  yaranması  və  tətbiq  edilməsi 

metodlarını,  mühakimələrin  formalaşması  və  onların  həqiqi 

mənasının müəyyən- ləşdirilməsini, nəzəriyyələrin qurulması və 

əsaslandırılmasını, 

məsələnin 

(problemin) 

qoyuluşunu, 

fərziyyənin  (hipotezanın)  irəli  sürülməsini  və  yoxlanılmasını, 

izahetmə və irəlicədən müəyyənləşdirmək metodlarını öyrənir. 

Elmin  metodologiyası  əsasən  elmi-tədqiqat  metodunun 

nəzəriyyəsini  göstərir.  Bu  da  empirik  və  xüsusi  elmlər  üçün 

xarakterikdir.  Ümumiyyətlə  metodologiya  isə  ümumi,  daha 

mücərrəd  (abstrakt)  mövqedən  ümumiyyətlə  idrak  metodunu 

şərh edir. Bu 

К.Погшср. Логика и рост научного знания. М., 198.^. 

с35.

 

30 

---