Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Struktur planda
- Funksional
- M.. «PccnyonıiKa». 1993. c.44. 303
- Deduksiya
- İdeallaşdırma
- Modelləşdirmə
maq, şəklini dəyişdirməkdir. Beləliklə, insan müşahidə etmək imkanı yaradır və bu əsasda onun müşahidə edilən hadisədəki qanunauyğunluql^-haqqmda biliyi formalaşır. Müasir anlamda eksperiment - 0^Qalile>^ə F.Bekondan başlayaraq tədqiqatın ən vacib üsullarındaıTBın olmuşdur. Müşahidədən fərqli olaraq eksperiment müşahidənin təmiz aparılması imkanını yaradır; məhz elə obyekt və proseslər üzərində müşahidə (cihazların köməkliyi ilə) apanlır ki, onlann nəzəriyyəyə bilavasitə aidiyyəti var və həmin müşahidə nəzəriyyənin həqiqiliyini, faktlara uyğun gəlməsi dərəcəsini müəyyənləşdirmək imkanı yaradır. Hər bir eksperimentin mərkəzində eksperimentçi durur. Eksperimentin özünün strukturuna uyğun olaraq tədqiqatçı həmin strukturun hər bir elementini maksimum dərəcədə müəyyənləşdirməlidir. Həmin elementlər bunlardır: laboratoriya, öyrənilən hadisələr, cihazlar, nəhayət tədqiqatçının özü, onun hazırlıq və bilik səviyyəsi. Eksperiment həm struktur, həm də funksional xarakter daşıya bilər. Struktur planda eksperimentlər hadisələrin texniki axarına şüurlu müdaxiləsi ilə fərqlənir. Eksperiment əvvəldən dəqiq
planlaşdınlan təcrübədir. Eksperimentçi təbii inkişaf edən situasiyanı passiv şəkildə izləmir, o, müşahidə üçün zəruri olan şərait yaradır. Funksional planda eksperimentlər bu və ya digər münasibətlərin səbəb və nəticələri haqqında ehtimalları yoxlayır. Praktiki olaraq bütün eksperimentlərin keçirilməsi müəyyən səbəb-nəticə əlaqələrini yoxlamaq cəhdi ilə müəyyən edilir. Eksperiment metodu elə sənətdir ki, onun əsasında ümumi qaydalar deyil, xüsusi vərdiş və bacarıq durur. Eksperimental metod bütün hallarda müvəffəqiyyəti təmin edə bilmir; məsələn, eksperiment elmi tədqiqat prosesində çıxılmaz vəziyyətə düşmək riskindən azad olmağa təminat verə bilmir. Eksperiment metodu məsələni qoymaq və onun nəzəri sxeminin əsasında duran nəticələrdən doğan təzahürləri araşdırmaq sənətidir. Eksperimental vəziyyət təmiz nəzəri təhlil aləti də ola bilər. Tədqiqatçı bütövlükdə nəzəri prinsiplərə tabe olan eksperimental vəziyyəti fikirdə təsəvvür edir və bu yolla özünün 302 indiki şəraitdə seçdiyi nəzəri prinsiplərin hansı nəticəyə gətirə biləcəyini başa düşmək imkanı əldə edir. Beləliklə, eksperimental fəaliyyət həmişə nəzəri fəaliyyətlə əlaqədə olur, nəzəri fəaliyyət isə eksperiment və müşahidənin nəticələrini nəzərə alır. Nəzəriyyəçi eksperimentçiyə yol göstərir. Eksperi- mentçinin işi də əsasən nəzəri xarakter daşıyır. Bu o deməkdir ki, eksperiment planlaşdırılmış elə hərəkətdir ki, hər addımı nəzəriyyə ilə istiqamətləndirilir. M.Haydegger eksperimentin elmi tədqiqatda yeri haqqında yazmışdır: «Təbiət elmlərində tədqiqat sahəsindən və izahın məqsədindən asılı olaraq tədqiqat eksperiment vasitəsilə aparılır. Bu o demək deyil ki, elmi eksperiment sayəsində tədqiqat olur, əksinə, eksperiment ilk dəfə orada və yalnız orada mümkün olur ki, təbiətin dərk edilməsi artıq tədqiqata çevrilib. Müasir fizika öz əsasında yalnız ona görə riyaziyyətləşir ki, o eksperimental ola bilir».’“ Analiz təfəkkür üsulu kimi tədqiq edilən predmetin əsasən fikirdə onu təşkil edən hissələrə, tərəflərə, xassələrə, münasibətlərə, inkişaf mərhələlərinə və s. bölünməsidir. Predmetin hissələrə bölünməsi həm fiziki cəhətdən, həm də fikirdə mümkündür. Birinci halda bütöv hərfi mənada onu təşkil edən komponentlərə parçalanır. İkinci halda isə bütöv fiziki cəhətdən deyil, yalnız fikirdə hissələrə bölünür, reallıqda necə mövcuddursa elə də qalır. Təbiətdə, xüsusən qeyri-üzvi aləmdə, bütöv çox hallarda fiziki olaraq hissələrə bölünür. Məsələn, kimyəvi birləşmələr (molekullar) onları təşkil edən hissələrə - atomlara, ionlara və s. bölünür. Canlı orqanizmlər də fiziki cəhətdən bölünə bilər, lakin bu halda ayrılan hissələrin xüsusiyyəti dəyişir: canlı ölüyə çevrilir. Yalnız mücərrədləşdirmək yolu ilə, ağılın gərgin analitik işi ilə bütövün hissələrini, tərəflərini ayırmaq olar. Analiz elə hesabla aparılmalıdır ki, sonradan sintez^ yəni bölünmüş hissələri bütöv sistemdə birləşdirmək mümkün olsun. Bu isə o halda mümkün ola bilər ki, analiz mövcud bütövü
ÖBITHC
.
303 məhv etmir, onun özəlliyini yox etmir. Məsələn, canlı orqanizmi atomlara, elementar hissəciklərə bölmək mənasızdır, çünki belə halda canlının bütün özəllikləri itir və onun sonrakı sintezi mümkün olmur. İnduksiya elə idrak metodudur ki, ümumi nəticə xüsusi fikirlərdən yaranır. İnduktiv metod bütün hallarda həqiqətə aparmır. F.Engels göstərirdi ki, «induktiv əqli nəticə mahiyyətcə şübhə- lidİD>.’‘ V.İ.Lenin də eyni fikri irəli sürərək göstərirdi: «Ən sadə, induktiv yolla əldə edilən ən bəsit həqiqət həmişə natamamdır, çünki təcrübə həmişə yanmçıq olur».^^ Alimlərin çoxu bu fikirlə razılaşırdı.
idrak metoduna deyilir. Analogiya ( 3oın. «analogia» - uyğun gəlmə) elə əqli nəticədir ki, eyni olmayan obyektlərin bəzi tərəfləri, keyfiyyətləri, münasibətləri arasında oxşarlıq olduğunu müəyyənləşdirir.
keçirilə bilməyən, lakin real həyatda örnəyi olan obyektlər haqqında anlayışlar qurmaq üsuluna deyilir. Bu proses real pred- metlərin və onlar arasındakı münasibətlərin bəzi xassələrindən fıkrən aynimaq, predmet və situasiyalara həqiqətdə onlarda olmayan xassələr vermək vasitəsilə baş verir. Məqsəd isə - gerçəkliyi daha dərindən və daha dəqiq dərk etməkdir. «Elmi ideallaşdırma elə ideyalar yaratmaqdır ki, onlar indiki zamanda elmi anlayış adlanır. Eyni zamanda göstərmək lazımdır ki, elmi ideallaşdırmanın bəzi hissələri daha mükəmməl anlayışlar yaratmaq yolunda aralıq mərhələsini təşkil edİD>.
«...Elmdə kifayət qədər tez-tez hadisələrin sadələşdirilmiş modeli qurulur. Belə sadələşdirməni də tez-tez ideallaşdırma adlandırırlar. İdeallaşdırmanı - elmi bənzərini sadələşdirmək kimi və yaxud ciddi elmi anlayışlar yaratmaq kimi başa düşməklə eyniləşdirmək olmaz».’^
onun xassə və əlaqələrini dəyişdirmək istiqamətində məq- ” К.Маркс и Ф.Энгельс. Сочинения. Т.20, с.542. В.И.Ленин. ПСС, Т.29, с. 162. В.А.Канке. Основные философские направления и концепции науки. М., «Логос», 2000, С.206. 304 Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|