Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
bilmir, elmə əsaslanaraq fikirləşmir. Hətta alimlər də eyni cür düşünmür. Məsələn, riyaziyyatçı və yaxud nəzəriyyəçi fızikin düşüncə tərzi heç də bioloq, yaxud filosofun düşüncə tərzinə bənzəmir. Elm bizə konseptual müxtəlifliklə fikirləşməyi öyrədir. Bu 0 deməkdir ki, biz dünyanın quruluşunu yeganə, qeyd-şərtsiz həqiqəti axtarmağa cəhd göstərmədən müxtəlif çoxluqdan keçərək öyrənirik. Gerçəkliyin və ictimai praktikanın keyfiyyət müxtəlifliyi elmi biliyin müxtəlif sahələrini müəyyənləşdirir. Bir çox alimlər hesab edirlər ki, insanlar elm vasitəsilə özləri bildiyi kimi təbiətin işinə qarışırlar. Kant göstərirdi ki, elm təbiət ilə dialoqa girmir, öz dilini ona zorla qəbul etdirir. Elmin bu gün hər yerdə bilavasitə məhsuldar qüvvə kimi çıxış etməsi özünü daha aydın şəkildə göstərir. Bu da onunla bağlıdır ki, nəhəng ölçüdə və böyük sürətlə baş verən elmi- texniki tərəqqinin nəticələri həyatın bütün sahələrində və insan fəaliyyətinin bütün sferalarında hiss olunacaq dərəcədə özünü büruzə verir. Şərti olaraq elmin praktika ilə əlaqəsinin iki tipini, iki mexanizmini ayınnaq olar. Onlardan biri yeni texnoloji prosesdə, yeni avadanlıqda və s. öz praktiki ifadəsini tapan bu və ya digər elmi kəşf ilə xarakterizə edilir. İkinci halda isə, əksinə, praktikada meydana çıxan və həll edilməsi üçün elmi biliklərin xüsusi blokunun yaradılmasını zəruri edən hər hansı problem başlanğıc nöqtəsi hesab edilir. Burada müəyyən qədər artıq məlum olan bilikdən, bir qədər də indi alınması nəzərdə tutulan bilikdən istifadə edilə bilər. Beləliklə, birinci halda elmdən praktikaya hərəkət, ikincidə isə, əksinə, praktikadan elmə hərəkət üstünlük təşkil edir. Müasir qlobal problemləri, məsələn ekoloji problemi həll etmək işində sosial qüvvə kimi elmin rolu olduqca böyükdür. Cəmiyyətdən kənarda elm nə meydana gələ bilər, nə də inkişaf edə bilər, cəmiyyət də öz inkişafının yüksək mərhələsində elmsiz təsəvvür edilə bilməz. Böyük elmi kəşflərin və onlarla sıx əlaqədə olan texniki ixtiraların bütün bəşəriyyətin taleyinə çox böyük təsiri olmuşdur. 311 Qətiyyən şübhə yoxdur ki, elm həmişə müəyyən sosial və mədəni şəraitdə mövcud olur və inkişaf edir, fəaliyyətin başqa sferalan - istehsal, texniki, siyasi, ideoloji və s. sahələr ilə qarşılıqlı əlaqədə olur və bu əlaqə sosial, lakin elm üçün xarici xarakter daşıyır. Təbiidir ki, bu əsasda elm və ictimai həyatın başqa sferaları arasında münasibət meydana gəlir və elm xadimləri buraya cəlb edilirlər. Elmə yalnız sosial institut kimi baxmaq onun haqqında birtərəfli təsəvvür yaradır, çünki elm, məlum olduğu kimi, konkret şəxslər, yaradıcı fərdlər tərəfindən yaradılır. Elmdə, yaradıcılıq fəaliyyəti sahəsi kimi, şəxsiyyətin rolu olduqca böyükdür. Bunlar göz qabağındadır. Lakin əhəmiyyətli cəhət bir də odur ki, alimlərin yaradıcılıq fəaliyyəti əsasən sosial institut kimi elm çərçivəsində baş verir. Bir çox alimlər hesab edirlər ki, elm predmetlərin mahiyyətinə nüfuz etmək iqtidarında deyil. Məsələn, instrumentalizm baxımından elm gündəlik təzahürlər dünyasından kənarda yerləşən heç bir yeni dünyanı kəşf edə bilmir, çünki fiziki dünya üzdə olandan başqa bir şey deyil, onun dərinliyi yoxdur. Dünya bizə necə görünürsə elədir. Elmi nəzəriyyələr isə bizə göründüyü kimi deyil. İnstrumentalizmə görə, elmi nəzəriyyə dünyanı nə izah edir, nə də təsvir edir, o instrumentdən (alətdən) başqa bir şey deyil. Deməli, nəzəriyyə bizim özümüzün ixtiramızdır, özümüzün xüsusi ideyamızdır və bizə kənardan zorla qəbul etdirilmir. K.Popper üçün başlanğıc nöqtəsi - onun özünün «demarkasiya problemi» və yaxud elm ilə «psevdoelmi» bir-birindən ayıran problem adlandırdığı məsələdir. Popperə görə «psevdo- elm» yalnız transsendental metafizikanı deyil, həm də özünü empirik elm hesab edən astrologiyanı, həm də guya elmi nəzəriyyə olan psixoanaliz və marksist fəlsəfəni özündə birləşdirir. Popper həmin nəzəriyyələrin həqiqi olmasını nəzərdən keçirmək fikrində olmamışdır, onu maraqlandıran yalnız bu nəzəriyyələrin onlann özlərinin iddia etdiyi kimi elmi olmalarını müəyyənləşdirməkdir. Məhz bu motiv onun «təkzibedilmə tezisi»nin arxasında durur. O, yazırdı ki, hipoteza (fərziyyə) o
zaman və ancaq o zaman elmi ola bilər ki, onu prinsipcə təkzib etmək mümkün olsun. Bəzən təsdiq edirlər ki, yüksək dərəcədə ehtimal olunan hipoteza və yaxud «nə baş verəcəksə hamısını izah edən» hipoteza elmi hesab edilir. «Təkzibedilmə tezisi» bütün belə fikirlərə qarşı çevrilib. Bəzi filosoflar sübut etməyə çalışırlar ki, müasir elmin tədqiqat obyekti tamamilə deyişib, ənənəvi mövzular kənara atılıb. Məsələn, italyan fılosofiı Nikolo Abbanyano hesab edir ki, müasir texnologiya elmi tədqiqatın əsas amilinə çevrilib. O, yazır: «Bütün bunlar elm haqqında ümumi təsəvvürlərin dəyişməsinə gətirib çıxarır. Obyekt kimi «materiya»nı və ya obyekt kimi «ruh»u qəbul edən elmlərdən danışmaq olmaz. Materiya və ruh elə mücərrəd mahiyyət olublar ki, onlara elm praktiki olaraq əhəmiyyət vermir. Odur ki, hissəciklər, daşıyıcılar, əks əlaqələr və reaksiyalar elmi tədqiqatın sevimli obyekti olublar. İnformasiya nəzəriyyəsi bu tədqiqatlarda hökmran yer tutur, ona görə də bu tədqiqatlann nəticələri yenidən ehtimal sahəsinə qayıtmaq üçün mütləq doğruluq iddiasını istisna edİD>.^’ İlk baxışda belə görünə bilər ki, elm insandan uzaqlaşır, daha çox mücərrədləşir, yabançılaşır. Bu qətiyyən belə deyil. «Elm dəyişib, lakin onun insan həyatında, hətta gündəlik həyatında yeri gündən günə artır. Həyatın çox problemləri elm tərəfindən daha tez, daha az qüvvə və gərginliklə həll edilir. Lakin həmişə elmdən kənarda olan və insana məxsus problem qalır: elmdən necə «istifadə» etmək - xeyir yoxsa şər üçün, insan naminə yoxsa onun əleyhinə».*® 3.2. Elmi biliyin inkişaf mərhələləri Elm ayrı-ayn görkəmli alimlər və onların yaratdığı məktəblərdə inkişaf edir və müəyyən daxili qanunauyğunluğa tabedir. «Son həddə ictimai praktika və onun tələbatı ilə determinə olan elm bununla yanaşı öz qanunauyğunluqları ilə inkişaf edir. Onların arasında - varislik (köhnə biliklərin müsbət Н.Аббаньяио. Мудрость философии. СПб. «Алетейя», 1998. с. 145. ^ Yenə orada, s.l47. 313 Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|