Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Antielm
- P.ApoH. Избранное: Введение в философию истории. М.-СПб, «Университетская книга», 2000, с.78. ” İmam Qazali. Kimyayi Saadat. Beyazit-İstanbul, 1981, s.24.
- ** Ycno orada, s.25. 320
- Ajı-OapaÖH. EcrecTBeHHO-HayHHue rpaıcTaTbi, c.99. 321 3.5. Elm və fəlsəfə
- **** А.Л.Никифиров. Философия науки. M.. «До.м интеллектуальной книги», 1998. с.9. Т.Парсонс. О структуре социального действия. с.66. 322
Antielm elmə qarşı düşmən münasibət bəsləməkdir. Antielm nəinki elmdən, hətta mədəniyyətdən uzaq olan adamlann uydurmasıdır.
hesab etmək olar. XX əsr Avropa filosoflarının əksəriyyəti hissi idrak vasitəsilə qavranılan dünyanın sonsuz dərəcədə elementlərdən ibarət olduğu üçün onun axıra qədər dərk olunmasını mümkün hesab etmirlər. Məsələn, fransız filosofu Reymon Aron yazırdı: «Dərk etmək istədiyimiz bizi əhatə edən reallıq qarşımızda nə isə sonsuz bir şey kimi iki məna daşıyır: ekstensiv və intensiv. Şeylər məkanda sonsuz olaraq genişlənir, hadisələr vaxt daxilində inkişaf edir. Materiyanın hər bir santimetri özündə sonsuz dərəcədə xassə gizlədir». «Dünyanın fasiləsizliyini xarakterizə edən, bizim hissi qavrayışlanmızla alınan bu sonsuzluq düşüncə ilə anlaşılmiD). «Bütün elmlərin ümumi əlaməti var: onlar hissi sonsuzluğu aradan qaldınr. Onlar eyniyyətin zəruriliyini təmin edən üsullar ilə fərqlənirləD).*“* R.Aronun gəldiyi nəticə çox maraqlıdır. Elmlərin hamısı «eyniyyətin zəruriliyi»ni qəbul edir, yalnız bu zəruriliyi müəyyənləşdirən metodlarla fərqlənirlər. Hələ orta əsrlərdə müsəlman Şərqi filosofları elmləri iki hissəyə bölürdülər: zahiri və daxili, başqa sözlə maddi və mənəvi dünyam öyrənən elmlər. Əl-Qəzali deyirdi: «Zahiri elm duyğularla qavranılan elmdir».*^ Lakin «bütün elmlər duyğu vasitəsilə gəlməz... könül bu aləmdən deyil. Bəlkə mələklər aləmindəndin Bu dünya üçün yaradılan duyğular mələklər aləmini öyrənməyə mane olur. Bu halda könül duyğular bağından azad olmadıqca, o aləmə yol tapa bilməz».*^ Əl-Fərabi isə bütün elmlərin fovqündə duran bir elm tanıyırdı. O, deyirdi ki, təbiət haqqında elmlərin meydana gəlməsi səbəblərini tədqiq etmək «Allahı dərk etməyə və Onun substansiya və aksiden- * **
P.ApoH. Избранное: Введение в философию истории. М.-СПб, «Университетская книга», 2000, с.78. ” İmam Qazali. Kimyayi Saadat. Beyazit-İstanbul, 1981, s.24. ** Ycno orada, s.25. 320 siyanın yaradıcısı olmasını etiraf etməyə səbəb olur. Nəticədə elə təfəkkür yaranır ki, bizi Onun varlığına gətirib çıxanr, bizi Onu dərk etməyə qaldmr, çünki O mövcuddur. Bu elm - fövqəltəbii elm - metafizika və yaxud İlahi elm adlanır. Bu elm elmlərin sonu və yekunudur, ondan sonra tədqiq olunası bir şey qalmır. O elə bir məqsəddir ki, bütün tədqiqatlar ona can atır və onda rahatlıq tapm>.*’ Tomas Kun (1922-1996) və Pol Feyerabend (1924) bir- birindən asılı olmayaraq belə nəticəyə gəldilər ki, elmi metodun təbiətini müəyyən etməyin ən yaxşı üsulu filosofluq etmək deyil, keçmiş və indiki alimlərin əsərlərini müşahidə edib qeyd aparmaqdır. Elm tarixini mükəmməl öyrənmək nəticəsində T.Kun elmin mövcudluğunun iki müxtəlif forması olduğunu göstərir: normal və inqilabi formalar. Normal elm yeni nəzəriyyə yaratmır və köhnənin adekvat- lığını yoxlamır. Belə elm sadəcə olaraq qəbul edir ki, indiki zamanda işləyən nəzəriyyələr doğrudur. Normal elmin metodologiyası doğru-yalan yolla təbiəti əvvəllər hazırlanmış müxtəlif nəzəri qəliblərə yerləşdirməkdən ibarətdir. T.Kun göstərir ki, vaxtaşırı elmi inqilablar baş verir. Belə inqilablar həddən artıq az və mövcud nəzəriyyələrin tamamilə gücsüz olduğu vaxt baş verir. Bir müddət müxtəlif nəzəriyyələr (və müxtəlif alimlər) bir-biri ilə rəqabət aparır, sonra isə onlardan biri o birilərindən üstün hesab edilir. P.Feyerabend, T.Kunun inqilabi elm adlandırdığı dövrə bö}nik diqqət yetirərək göstərir ki, məhz həmin dövrdə yeni nəzəriyyələr yaranır, köhnələr isə aradan götürülür. Onun əsas müddəası odur ki, alimlərin heç vaxt xüsusi metodologiyası olmur. P.Feyerabend elmi anarxizmdən danışır, çünki elmdə daha münasib universal iş qaydaları yoxdur. İnsan ağlı yüksək dərəcədə yaradıcı xarakter daşıyır, intellektual çağırışa həmişə yeni və əvvəlcədən gözlənilməyən üsullarla cavab verməyə qadirdir. Ajı-OapaÖH. EcrecTBeHHO-HayHHue rpaıcTaTbi, c.99. 321 3.5. Elm və fəlsəfə «...Elm fəlsəfəsi xüsusi fəlsəfi cərəyan, təbiət və cəmiyyət elmlərinin fəlsəfi problemləri deyil, elmin idrak fəaliyyəti kimi öyrənilməsi deməkdir. Bəzən elmin fəlsəfəsini, elmi metodlara diqqəti yönəltmək üçün elmi idrakın metodologiyası adlandırırlar. Elmin fəlsəfəsini elmin bu və ya digər tərəfini tədqiq edən fənlərin cəmi olan elmşiutaslığa daxil edirlər».** Fəlsəfə ilə elmin qarşılıqlı əlaqəsi məsələsi həmişə fəlsəfənin mərkəzi problemlərindən olmuşdur. Fəlsəfənin yalnız ağıla əsaslanan metodları xüsusi elmlərin istifadə etdiyi metodlardan prinsipcə fərqlənir. Amerika filosofu T.Parsons yazır: «...Fəlsəfəyə qalıq kateqoriya kimi tərif vermək ədalətli olardı. Fəlsəfə empirik elmin metodlarından fərqli metodlarla insan varlığını ağılla başa düşmək cəhdidir. Fəlsəfə ilə elm arasında ciddi əlaqənin mövcudluğu, onlar arasındakı fərqin artıq müəyyən edilməsi ağılın öz ümumi təbiətindən çıxarılan sadə deduksiyadır. Ümumi prinsip ondan ibarətdir ki, ağıl öz təbiətinə görə onun sərhədləri daxilində olan bütün təcrübənin rasional ardıcıl izahına can atır. Bir halda ki, fəlsəfi, həm də elmi müddəalara eyni ağılın diqqəti yönəldilir, onlar arasında məntiqi uzlaşma yaratmaq meyli təbiidir. Buradan həm də dəqiq olaraq belə çıxır ki, insan təcrübəsində keçilməz maneə mövcud ola bilməz. Rasional (əqli) idrak vahid üzvi bütövlükdür».*’ Deməli, T.Parsonsun fikrincə fəlsəfəni bütün elmlərlə birləşdirən ümumi cəhət rasional idrakdır. Fəlsəfi tədqiqatların xüsusi sahəsi kimi elm fəlsəfəsi - XIX əsrin ortalarında ingilis filosofu və elm tarixçisi Uilyam Uevell və onun həmyerlisi C.S.Mili, həmçinin pozitivizmin banisi Oqüst Kontun və başqalarının əsərlərində formalaşmağa başlayır. Əlbəttə, bundan əvvəllər də filosofların elm haqqında fikirləri olmuşdur, lakin bu fikirlər insan təfəkkürünün təbiəti haqqında ümumi təsəvvürlər çərçivəsində deyilirdi, elmi idrak isə təfəkkürün ən ali təzahürlərindən biri hesab edilirdi. ****
**** А.Л.Никифиров. Философия науки. M.. «До.м интеллектуальной книги», 1998. с.9. Т.Парсонс. О структуре социального действия. с.66. 322 Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|