Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Elm fəlsəfəsinin fenomenoloji konsepsiyasu
- Sitat götürülüb: Teopım oömecTea. M., KAHOH-npecc-U, 1999, c.37. 326
- Elmin hennenevtik fəlsəfəsi.
- Frankfurt məktəbinin tənqidi-elm fəlsəfəsi.
- Bax: M.Хайдеггер. Врс.мя и бытие. M., «Республика». 199.1. с.2.19. Ycno orada, s.242. Ycno orada.
da çox sadə görünür: elmi bilik protokol cümlələrində qeyd edilən eksperiment faktlarına əsaslanmalıdır. Tək faktlar haqqında bilikdən daha ümumi biliyə, nəzəriyyəyə necə keçmək olur? Yalnız induktiv metodla buna nail olmaq mümkündür. Eksperiment faktlarına fundamental status vermək cəhdi də gizlədilmirdi. Bu fəaliyyət «fızikalizmə» gətirib çıxartdı (Ney- rat və b.), lakin bu işdə əsasən klassik, qeyri-kvant fizikanın fəlsəfi potensialından istifadə edilirdi. Eksperimental elmlər sahəsində neopozitivizm həqiqət ideyasını əldə rəhbər tutaraq verifikasiya (elmi biliyin yoxlanılması) üzərində israr edirdi. Deməli, bilik faktlar ilə təsdiq edilirsə həqiqi olur. Beləliklə, eksperimental elmin neopozitivist konsepsiyası üçün xarakter cəhətlər aşağıdakılardır: faktualizm, induktivizm, verifaksio- nizm, aşkaredilmə konteksti, fızikalizm. K.Popper induktivizmin əleyhinə çıxırdı. O, hesab edirdi ki, ümumiləşmiş nəzəri biliyə nail olmaq üçün induksiya acizdir. Neopozitivistlər induktivizm, postpozitivistlər isə deduktivizm tərəfdarıdırlar. Amerika sosioloqu A.Kolniz deyir ki, «...bu gün postpozitivizm elm fəlsəfəsi olub...».’^
hesab edirlər ki, əvvəlcə elmin statusunu aydınlaşdırmaq, sonra isə fəlsəfənin elmi və
yaxud qeyri-elmi olmasını müəyyənləşdirmək lazımdır. Fenomenoloqlar belə yolu çıxılmaz vəziyyətə aparmaq hesab edirlər. E.Husserlə görə fəlsəfə - məntiq və təbiətşünaslıqdan tutmuş cəmiyyət haqqında elmlərə qədər elmi mənanı üzə çıxarmaq metodunu verir. Analitiklərə görə elmin canı dil və praktikadan ibarətdir, fenomenoloqlara görə isə elm - mənanı (mahiyyəti) dərk etməkdir. Analitiklərin düsturu belədir: dil - praktika - şüur (bəzən: praktika - dil - şüur). Fenome- noloqlann düsturu isə şüur - dil - praktikadır. Fenomenologiya pozitivizmə qarşı çıxır və empirik faktların təsviri ilə kifayətlənmir, onları ağıldan keçirir. Fenomenoloq hesab edir ki, elmi işin bütün aspektləri hökmən fenomenoloji induksiya və intuisiyadan keçməlidir.
M.Haydegger elm fəlsəfəsi haqqında. Alman fılosofiı M.Haydegger (1889-1976) ümumiyyətlə elmi fəlsəfi baxımdan dəyərləndirirdi. Onun fikrincə elm «yeni dövrün məhsuludur, nə antik dövrdə, nə də orta əsrlərdə elm olmamışdır. Elm gerçək olan haqqında nəzəriyyədir».’^ Elmin mahiyyətini açmaq üçün gerçəklik və nəzəriyyənin məzmununu aydınlaşdırmaq lazımdır. Gerçəklik fəaliyyətdə olan sabitlikdir ki, XVIII əsrdən başlayaraq - predmet adlandırılır. «Gerçəklik indi özünü predmet statusunda göstərir».’“* Predmet latın sözü olan «oby- ectum» sözünün tərcüməsidir. Obyekt insana qarşı qoyulan şeydir. Nəticə: elm predmetli qarşıdurmanı tələb edir.’^ Belə qarşıdurmada insan subyekt kimi çıxış edir. Beləliklə, elm - gerçəkliyi predmet, predmetin subyektə, subyektin predmetə qarşı durması hesab edir.
Elmin hennenevtik fəlsəfəsi. Müasir hemıenevtikanm lideri Hadamerin əsas fikri belədir ki, elmin fəlsəfədən təcrid edilməsi əsassızdır, fəlsəfənin ali forması isə hermenevtikadır. Bütün elmlərdə hermenevtik komponentlər var. Deməli, elm həmişə hennenevtikdir; məsələ bundadır ki, elm nə qədər hermenevtik- dir. Çünki elm hermenevtik təcrübənin əhəmiyyətli sahəsi olsa da, yeganə hissəsi deyil.
fəlsəfəsinin baniləri M.Horkhaymer və T.V.Adomo əsaslandırmağa çalışırdılar ki, tradision nəzəriyyə mülahizənin deduktiv sistemi kimi üzərində həmişə sosial şərtlənmə möhürü olan anlayışın birinci səviyyəsidir. Tradision nəzəriyyə hökmran qüvvələr tərəfindən istifadə edilir. Belə vəziyyətdən qaçmaq üçün nəzəriyyənin sosial şərtlənməsi üzərində ciddi düşünmək lazımdır. Nəticədə tənqidi nəzəriyyə səviyyəsinə çatmaq olar. Adomo müşahidə və faktların birinciliyinə qarşı çıxırdı. Bununla əlaqədar iki dəlil irəli sürülür: birincisi, bütöv adekvat olaraq müşahidə edilən təkə sığmır;’*^ ikincisi «cəmiyyətdəki
faktlar sosial vasitələrlə ifadə edildiyi üçün idrakın axınncı əsası deyil».” Adomo və Horkhaymer elmi düşüncəyə o qədər də müsbət yanaşmu-dılar. Frankfurt məktəbinin ikinci nəsli məktəbin banilərinin mövqeyini xeyli dəyişdirdi. Habermas və Apelin kommunikativ rasionalizmi özünün çatışmamazlığmı aradan qaldırmağı bacaran və sosial tərəqqini təmin edən elmi düşüncənin özünütənqidi kimi çıxış edir; elm şübhə altma alınmır; elm dünyanın məqsədəuyğun və rasional yolla öyrənilməsi kimi başa düşülürdü. Elmi bilik əsaslandınlır, belə ki, o kommunikativ biliklərin, xüsusən elmi ictimaiyyətin dil oyunlannda aydınlaşdığı kimi rasional baxımdan daha məqbuldur. 3.6. Elm və əxlaq Elmdə əxlaq məsələsi həmişə alimlərin diqqətini özünə cəlb etmiş və bu məsələ ətrafında həmişə müxtəlif fikirlər irəli sürülmüşdür. Məsələn, M.Veberə görə elmi - xoşbəxtliyə, xüsusən Allaha doğru aparan yol hesab etmək lazım deyil, çünki 0 aşağıdakı suallara cavab vermir: Biz nə etməliyik? Biz necə yaşamalıyıq? Bu dünyanın mənası varmı və burada yaşamağa dəyərmi? və s. Elmin - gerçəkliyin bütün sahələrinə soxulmaq, insanın məhrəm, gizli aləmini, şüuraltını və s. tədqiq etmək hüququ varmı?
İnsan idrakının müdaxilə etmək
sərhəddini müəyyənləşdirən hər hansı bir əxlaqi hüdud varmı? Yaxud elmin hər şeyə ixtiyarı varmı? və s. bu kimi suallara cavablar çox müxtəlif, bəzən daban-dabana zidd olmuşdur. Elm həqiqət axtarmaqdır, həqiqəti axtarmaq isə öz- özlüyündə xeyirxahlıqdır. Lakin alimlər də insandır, onlann da xarici gerçəklik haqqında özünəməxsus müxtəlif görüşləri, siyasi quruluşa, ayn-ayn liderlərə qarşı rəğbət və yaxud mənfi münasibəti ola bilər, onlar da yanıla və səhv edə bilərlər. Elmi kəşflər bəzən alimin arzusundan asılı olmayaraq hərbi-siyasi məqsədlər üçün istifadə oluna bilər. Elm tarixində elə hadisələr Yenə orada, s.80. 328 Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|