Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə



Yüklə 2,86 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə109/164
tarix17.11.2018
ölçüsü2,86 Mb.
#80535
1   ...   105   106   107   108   109   110   111   112   ...   164

olmuşdur ki, alim öz tədqiqatının nəticələrindən insanlıq əleyhinə 

istifadə  ediləcəyi  təhlükəsini  əvvəlcədən  görərək,  bu  tədqiqatı 

dayandırmağa və yaxud gizlətməyə çalışmışdır. 

«Adətən  hesab  edirlər  ki,  elm  etikadan  asılı  deyil.  Bir  çox 

alimlər əmindirlər ki, elm obyektiv və bitərəfdir. Onların fikrincə 

elmi  nəzəriyyələr  dəyərlərdən  tamamilə  azaddır,  ona  görə  də 

faktları və dəyərləri dəqiq olaraq bir-birindən ayırmaq lazımdır. 

Pozitivistlərə inansaq elm rasional və obyektivdir, dəyər haqqında 

mühakimələr  isə  emosional  və  subyektivdir.  Müstəqillik 

ideyasının  tərəfdarları  elm  ilə  texnologiya  arasında  belə  dəqiq 

sərhəd çəkir və təsdiq edirlər ki, alimlər öz kəşflərinin praktikada 

tətbiq  edilməsi  üçün  cavabdeh  deyil.  Onların  fikrincə,  elmi 

kəşflərin  nəticələrini  əvvəlcədən  demək  olmaz  və  alimlərin  öz 

səlahiyyətlərindən kənarda qalan işlər haqqında danışmağa haqqı 

yoxdun>.’* 

XX əsrin böyük fıziklərindən olan Maks Bom yazmışdır: «Biz 

həmçinin  onun  da  qayğısını  çəkməliyik  ki,  mücərrəd  elmi 

təfəkkür  tətbiq  edilməsi  lazım  olmayan  başqa  sahələrə 

yayılmasın.  İnsani  və  əxlaqi  dəyərlər  tamamilə  elmi  təfəkkürə 

əsaslana bilməz».’’ 

Dahi  fizik  Albert  Eynşteynin  də  elmin  etikası  haqqında 

fikirləri maraqlıdır: «Mən hesab etmirəm ki, elm insanlara əxlaq 

öyrədə bilər. Mən inanmıram  ki,  əxlaq fəlsəfəsini ümumiyyətlə 

elmi əsasda qurmaq olar».*®® 

Özünü  hər  cür  əxlaqi  məsuliyyətdən  azad  elan  edən  elm  - 

«təmiz elm» müəyyən şəraitdə xeyirdən şərə çevrilə bilər, insan 

zəkasının  faydalı  nailiyyəti  olmaqdan  daha  çox  insanlara  ziyan 

gətirən qüvvə, onların mövcudluğu üçün təhlükə, müharibələrdə, 

iqtisadi fəlakətlərdə adamların kütləvi qırğın vasitəsi ola bilər. 

Bəzi  mütəfəkkirlər  hesab  edirlər  ki,  elmi  cəhətdən 

əsaslandırılan hər şey əxlaqidir, başqaları isə, əksinə, deyirlər ki, 

elmi əsaslandırmağın deyil, seçməyin predmeti əxlaqi ola bilər. 



и.

Барбур. Этика в век технологии. 

М., 

2001, с.34. 

М.Борн. Моя жизнь и взгляды. М.. 197.3, с. 128. 

А.Эйнштейн. Собрание научных трудов. В 4-х гг.. T.IV. М.. 1967. с. 165. 

329 


Qərbin  bir  çox  apancı  alimləri  göstərirlər  ki,  elmin  sonrakı 

inkişafı cəmiyyətin mədəni həyatını dağıtmaq təhlükəsi yaradır. 

Sual olduqca kəskin qoyulur: biz elm üzərində nəzarəti öz əlimizə 

ala bilərikmi və yaxud bizi elmin qulu olmaq taleyi gözləyirmi? 

Elm yalnız insanın maddi mövcudluğu üçün deyil, həm də daha 

incə planda bizim mədəni həyatımızda dərindən kök salmış ənənə 

və təcrübəni dağıtmaq təhlükəsi yaradır. 

Elmin  indiki  dövr  etik  normalarını  aşağıdakı  kimi 

qruplaşdırmaq  olar:  1.  Vəzifə  kimi  başa  düşülən  idraka  cəhd 

etmək. Alimin ağılın qüdrətinə, onun bəşəriyyətə xeyir gətirməsi 

qabiliyyətinə inanması. 2. İntellektual mülkiyyətə hörmət etmək 

və plaqiata, yəni başqasının fikrini özününkü kimi irəli sürməyə 

mənfi  münasibət.  Başqasının  tədqiqat  nəticələrindən  istifadə 

edərkən  mənbəni  mütləq  göstərmək  lazımdır.  3.  Ba-  rışmazlıq, 

elmi axtarış, elmi düzgünlük tələbi. Əks halda dəyər münasibəti 

elmdə  mənfi  rol  oynaya  bilər;  yalançı,  elmə  zidd  müddəaların 

meydana  gəlməsinə  səbəb  olar.  4.  Elmin  etik  norması  kimi 

həqiqəti müdafiə etmək. «Platon mənim dostumdur, həqiqət isə 

daha  qiymətlidir»  (Aristotel).  5.  İndiki  dövrdə  alimin  sosial 

məsuliyyəti  elmin  və  texnikanın  dünya  nizamının  dərin, 

fundamental  fiziki,  bioloji  və  b.  qatlarına  nüfuz  etməsi  ilə 

əlaqədar ölçülməz dərəcədə artır. Bu sahələrdə hər bir ehtiyatsız 

addım bəşəriyyət üçün həddən artıq təhlükəli ola bilər. 

Elmin  tədrisi  -  yalnız  idrak  standartlarını  ötürməklə 

məhdudlaşmayaraq əxlaq təhsilini də özündə birləşdirir. Müasir 

inkişaf  etmiş  cəmiyyətdə  məktəb  və  universitetlər  insan  üçün 

başqa qurumlar haqqında (ailə, dost-tanışlar, dini təşkilatlar və s.) 

nəyi bildiyini və kim olmaq istədiyini müəyyənləşdirmək işində 

daha  böyük  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Elmin  tədrisi  prosesində 

dəyərlərin ötürülməsi adətən müəllimlər tərəfindən açıq şəkildə 

onların öyrədilməsi kimi etiraf edilmir. Nəticədə tələbələr onlara 

dəyər  haqqında  deyil,  yalnız  təkzibedilməz  həqiqət  haqqında 

məlumat verildiyini hesab edirlər. 

330 



IV

 

BOLMƏ 



Cəmiyyət və insan fəlsəfəsi 

1. Sosial fəlsəfə 

1.1.

 

Sosial fəlsəfənin ümumi özəllikləri 

Sosial  fəlsəfə  ictimai  həyatın  ayrı-ayrı  tərəflərini  və 

proseslərini  deyil,  onu  qarşılıqlı  təsirdə  və  əlaqədə  olan  bütün 

tərəfləri ilə birlikdə bütöv bir proses kimi öyrənir. Deməli, sosial 

fəlsəfə ictimai inkişafın ümumi nəzəriyyəsi kimi çıxış edir; onun 

özünün xüsusi tarixi təfəkkür təcrübəsi olmalıdır. Bununla yanaşı 

o  bu  təcrübəni  öyrənməli,  onu  özünün  tədqiqat  obyektinə 

çevirməlidir. 

Cəmiyyət  haqqında  idealist  görüş  fəlsəfə  tarixinin  bütün 

mərhələlərində  çox  geniş  yayılıb.  Belə  görüş  təsdiq  edir  ki, 

ictimai  həyatın  bütün  hadisələri  son  nəticədə  mənəvi 

başlanğıcdan  asılıdır.  (Mütləq  ideya,  görkəmli  şəxsiyyətlərin, 

qəhrəmanların,  rəhbərlərin  və  başqalarının  iradəsi).  Bir  çox 

böyük  mütəfəkkirlərin  fikrincə,  insan  fəaliyyəti  adətən  mənəvi 

sahə  ilə  məhdudlaşır,  köklü,  zəruri  ictimai  dəyişikliklər  isə  - 

cəmiyyətin mənəvi sferasının dəyişməsindən asılıdır. 

İnsanlar  üçün  aşağıdakı  sualların  cavabını  bilmək  çox 

vacibdir: cəmiyyətdə baş verən dəyişikliklər təsadüfıdirmi? Tarix 

bir-biri  ilə  əlaqəsi  olmayan  ayrı-ayrı  hadisələrin  baş  verməsi- 

dirnıi?  İctimai  hadisələr  arasında  müəyyən  qarşılıqlı  əlaqə 

mövcuddurmu və tarixin gedişi zəruri və qanunauyğun xarakter 

daşıyırmı?  Bu  suallara  ən  aydın  və  sadə  cavabı  ilk  dəfə  din 

veribdir:  hər  şey  Allah  tərəfindən  müəyyənləşib  və  onun 

iradəsindən  asılıdır.  İnsan  Allah  tərəfindən  yaradılıb  və  onun 

taleyi  də  Allahdan  asılıdır.  İnsanların  bir  hissəsinin  zəngin,  bir 

hissəsinin kasıb yaşaması da ilahi iradənin işidir. 

İdealist  fəlsəfə  çox  hallarda  birbaşa  Allaha  müraciət  etmir. 

İdealist  filosoflar  hesab  edirlər  ki,  cəmiyyətdə  hər  şey  şüurdan 

asılıdır, dünyanı ideyalar idarə edir. Bu şüur, ideya həm insandan 

asılı olmayan, hətta onun yaranmasından əvvəl mövcud 



331 


Yüklə 2,86 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   105   106   107   108   109   110   111   112   ...   164




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə