Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Əvvəlcədən görmək
sanlann özündən asılı olmur. Ona görə də bu münasibətlərdə bir damla maddə olmasa da onları marksistlər maddi münasibətlər adlandırırlar. Beləliklə, K.Marks və F.Engels tərəfindən işlənib hazırlanan tarixə materialist baxış bir sistem kimi aşağıdakı müddəaları özündə birləşdirir: tarix - qanunauyğun prosesdir; maddi istehsal tarixi - prosesin əsasıdır; bazis - üstqurumu müəyyən edir (yəni maddi münasibətlər ideoloji münasibətləri şərtləndirir); tarixdə həlledici rolu xalq kütləsi oynayır; ictimai varlıq ictimai şüuru müəyyən edir. Marksizmin tənqidçiləri tarixi materializmi fatalizmdə günahlandırırlar (zərurətin hökmranlığı, hər şeyin əvvəlcədən müəyyənləşməsi - alın yazısı). Əgər cəmiyyətdə hər hansı vəziyyətin yaranması üçün obyektiv zərurət varsa, əgər bu vəziyyət zəruri olaraq cəmiyyətin maddi şəraitindən doğursa, onda insan zərurətin passiv alətinə çevrilir və onun fəaliyyəti yaradıcı müstəqillikdən məhrum olur.
İdrak prosesi dərk edən subyekt ilə dərk olunan obyekt arasında qarşılıqlı əlaqə və qarşılıqlı təsir formasında baş verir. Dərk edən fərdin özü dərk olunan reallığın bir hissəsi olduğu üçün tarixin dərk edilməsi eyni zamanda idrakı həyata keçirənin özünün daxili aləminin formalaşması və ifadə olunması prosesidir. Bu həm də o deməkdir ki, cəmiyyəti dərk edərək subyekt insanlar arasındakı münasibətlərin xarakterinə öz əlavəsini göstərir, özünün seçdiyi idrak üsulları ilə başqa insanlar üçün belə münasibətlərin bu və ya digər nümunələrini verir. Beləliklə, insan tarixin subyektidir, özünün tarixi mövcudluğu üçün zəruri şəraiti və ilkin şərtləri özü yaradır. Deməli, sosial-tarixi idrakın obyekti yalnız dərk edilmir, həm də insanın özü tərəfindən yaradılır. Sosial idrakda insan öz fəaliyyətinin nəticələri ilə iş görür. İdrakın subyekti olmaqla yanaşı o eyni zamanda onun obyekti olur. Bu mənada sosial idrak insanın mənlik şüurudur və burada o öz mahiyyətini açır və tədqiq edir. Obyekt insanların özləri və onların fəaliyyətinin nəticəsi
dir, idrak subyekti də insanların özləridir. Cəmiyyətdə kiminsə mənafeyinə toxunmadan heç bir iş görmək olmaz. Sosial idrakın spesifikası məhz bundan ibarətdir. Sosial bilik - insan cəmiyyətinin obyektiv tendensiyalan və insanların subyektiv məqsədləri haqqında bilikdir. Ona görə də ictimai həyatın hansı sahəsi olursa olsun, sosial idrak subyekt ilə obyektin qarşılıqlı münasibətini əks etdirir, çünki, yuxanda da deyildiyi kimi, sosial idrakda elmi idrakın subyekti və obyekti arasında kəskin ayrılma yoxdur. Bununla da sosial idrak ilk növbədə subyektiv-obyektiv münasibətlərin dərk edilməsi kimi çıxış edir. Cəmiyyət təbiətdən fərqli olaraq məkan və zaman etibarilə məhdud obyektdir. İlk baxışda belə görünə bilər ki, bu vəziyyət cəmiyyətin tədqiqini asanlaşdırır. Əslində isə belə deyil. Cəmiyyət hər hansı üzvi, xüsusən qeyri-üzvi aləm ilə müqayisədə daha mürəkkəb bir varlıqdır. 1.4. Sosial determinizmin özəllikləri. Sosial hadisələri qabaqcadan görmək və proqnozlaşdırmaq. Futurologiya Tarixi idealistcəsinə və yaxud materialistcəsinə başa düşməkdən asılı olaraq sosial determinizmin əsasən bir-birinə əks olan iki prinsipi formalaşıb. Dialektik materializmə görə insanın dünyaya münasibətinin başlanğıcı əşyalann mühitini praktiki olaraq dəyişdirməkdir. Özünün məzmununa və həmçinin həyata keçirmək üsullarına görə praktiki fəaliyyət ictimai xarakter daşıyır. Müasir praktika ümumdünya tarixinin nəticəsidir. Marksist filosoflar hesab edirlər ki, ictimai-tarixi praktikanın həm obyekti, həm də subyekti kimi ictimai münasibətlər çıxış edir. Marksist fəlsəfə təsdiq edir ki, ictimai varlığın qanunauy- ğunluqlannı və ziddiyyətlərini öyrənmək siyasi, hüquqi, fəlsəfi, estetik, dini görüşləri və nəzəriyyələri başa düşməyin açandır. Cəmiyyətin materialist anlayışı sosial determinizm prinsiplərini ictimai şüur
hadisələrinə də
şamil edir.
İctimai qanunauyğunluqlardan kənarda insan həyatı yoxdur, əks halda möh
kəm dayaq nöqtəsi olmadan heç bir yəqinlik olmazdı, heç nəyi bilmək və əvvəldən görmək olmazdı, heç nəyə ümid etmək mümkün olmazdı. İdealistlər bu məsələdə tamamilə əks mövqedə dururlar. Onlar ümumiyyətlə sosial determinizmin olmasını inkar edirlər. İdealistlərin fikrincə, sosial
determinizm və
sosial qanunauyğunluqla razılaşsaq, biz faktiki olaraq ayrı-ayrı adamların azad, yaradıcı fəaliyyət imkanlarını inkar etmiş olarıq.
gerçəklikdə hələ mövcud olmayan, lakin inkişafın gözlənilən gedişinin obyektiv və subyektiv zəmini formasında potensial olaraq hal-hazırda mövcud olan haqqında bilikdir. Əvvəlcədən görməyin qnoseoloji əsasını şüurun gerçəkliyi qabaqlayaraq əks etdirmək qabiliyyəti təşkil edir. Nisbətən yaxın gələcək haqqında elmin əlində çoxlu konkret məlumatlar var ki, onlar 20-30 il öncədən əsaslandırılmış, dürüst proqnoz vermək imkanı yaradır. Məsələn, demoqraflar inamla göstərirlər ki, 2025-ci ildə dünyada 8 milyard adam yaşayacaq. 30-40 il əvvəldən dünyanın mineral xammal ehtiyatı da müəyyənləşdirilir. Proqnozlaşdırmaq - sosial sferada əvvəlcədən görməyin bir forması kimi ehtimal etmək, planlaşdırmaq, proqramlaşdırmaq, layihələşdirmək, idarə etmək ilə əlaqədədir. İzah etmək və qabaqcadan xəbər vermək nəzəriyyənin əsas funksiyasıdır və bir-biri ilə qınlmaz surətdə bağlıdır. Bu qarşılıqlı əlaqə hər şeydən əvvəl onunla şərtlənir ki, izah etmək və qabaqcadan xəbər vermək mahiyyəti bilməyə əsaslanır, bu isə mahiyyətin təzahür etməsini, obyektin fəaliyyət və inkişafının qanunauyğunluqlarını izah etmək, onun gələcək vəziyyətini proqnozlaşdırmaq imkanı yaradır. Nəzəriyyənin izahı nə qədər dolğun və dərin olarsa, qabaqcadan xəbər vermək də bir o qədər etibarlı və dəqiq olar. İnsanın öz əməli fəaliyyətinin nəticələrini əvvəlcədən görmək, gələcək real obyektlərin ideal modelini yaratmaq qabiliyyəti imkan və gerçəkliyin dialektikasında özünün nəzəri əsasını tapır. Gələcək çox imkanlardan biri kimi çıxış edir; bu 337 Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|