Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə



Yüklə 2,86 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə115/164
tarix17.11.2018
ölçüsü2,86 Mb.
#80535
1   ...   111   112   113   114   115   116   117   118   ...   164

şərti olaraq XX əsrin ortalarından başlayır.  Bu dalğanın əsasını 

varlığın  müxtəlif  sahələrində  -  texnologiyada,  biznesdə, 

mədəniyyətdə,  dində,  əxlaqda,  mənəvi  dəyərlərdə,  ailə 

münasibətlərində yüksək bilik təşkil edir. 

Üçüncü mərhələni informasion cəmiyyət də adlandınrlar. Bu 

anlayış  XX  əsrin  60-cı  illərinin  ikinci  yarısında  yarandı  və 

bəşəriyyət  ilk  dəfə  olaraq  informasiya  partlayışının  mövcud 

olduğunu  gördü.  İnformasiyanın  nəhəng  axınına  tab  gətirmək 

üçün onun qaydaya salınması, saxlanması və istifadə edilməsini 

təmin  edən  vasitələr  lazımdır.  Bəşəriyyət  tarixində  yaxınlaşan 

eranı yalnız informasion cəmiyyət deyil, həm də bilik cəmiyyəti, 

postindustrial  cəmiyyət,  infosfera  adlandırmağa  başladılar. 

Yuxarıda  adı  çəkilən  A.Toffler  üç  inqilab  nəzəriyyəsini  işləyib 

hazırladı. Bu nəzəriyyəyə görə bəşəriyyət  artıq aqrar və sənaye 

(industrial)  inqilab  dövrünü  keçib,  indi  isə  informasiya  inqilabı 

ərəfəsindədir. 

Beləliklə,  insan  cəmiyyətinin  stabil,  harmonik  həyat  ümidi 

texnika ilə əlaqələndirilir və texnika məlum mənada özünü aradan 

götürməli,  bəşəriyyəti  texniki  rasionallıq  buxovundan  azad 

etməli,  industrial  dövrün  insanından  daha  humanist  olmalıdır. 

Başqa sözlə, hər şey informasiyaya pərəstiş və onun daxilindəki 

süni intellekt ilə əlaqələndirilir. 

Təhsil  və  elmi  fəaliyyətin  təşkili  sahəsində  əhəmiyyətli 

dəyişikliklər gözlənilir. Yeni informasiya texnologiyası və robo- 

totexniki  sistemlər  sənayedə  əməyin  xarakterini  kökündən 

dəyişir,  bu  sahədə  işləyənlərin  sayını  kəskin  surətdə  azaldır, 

texnologiyanın özünü və istehsalın təşkilini dəyişir. Bütün bunlar 

əhəmiyyətli  dərəcədə  gözlənilməyən  sosial  nəticələrə  gətirib 

çıxara bilər. 

B.

 



Sosial inqilab anlayışı. Təkamül və inqilab 

«İnqilab»  termini  (qəd.lat.  «revolutio»  -  devirmək)  müasir 

anlamda «demokratiya» termini ilə eyni zamanda meydana gəlib. 

Şimali Amerikada və Fransada XVIII  əsrin axırlarında aparılan 

mübarizənin müvəffəqiyyəti tam aydınlığı ilə dünyanın tamamilə 

yeni bir vəziyyətə keçdiyini göstərənə qədər bu ter 



347 


min 

0  qədər  də  çox  işlədilmirdi.  O  dövrə  qədər  «inqilab» 

(«revolyusiya») termini əsasən öz əvvəlki mənasını saxlamışdır: 

«dairəvi  hərəkət»  (ingiliscə  «revolve»  -  fırlama  deməkdir). 

Amerikan və fransız liderləri həqiqətən inanırdılar ki, onlar təbii 

vəziyyətə qayıdırlar. Onlar bəyan edirdilər ki, bütün insanlar azad 

və  bərabər  doğulurlar,  lakin  sonra  onlar  kral  və  başqa  yalançı 

hökmdarların  zülmü  altına  düşürlər;  inqilab  xoşbəxt  təbii 

vəziyyəti bərpa etmək vasitəsi olmalıdır. 

70  ildən  çox  bütün  Sovet  İttifaqında  olduğu  kimi 

Azərbaycanda da sosial inqilab haqqında marksist təlim ictimai 

və elmi fikirdə hökmran mövqe tutmuşdur. K.Marksın aşağıdakı 

fikri  rəsmi  göstəriş  kimi  qəbul  edilirdi:  «Öz  inkişafının  məlum 

mərhələsində  maddi  məhsuldar  qüvvələr  mövcud  istehsal 

münasibətləri ilə ziddiyyətə girirlər... Bu münasibətlər məhsuldar 

qüvvələrin  inkişaf  formasından  onların  buxovuna  çevrilir.  Bu 

vaxt sosial inqilab dövrü başlayır».^ Marksistlər hesab edirlər ki

sosial inqilab olmadan heç bir sosial-iqtisadi formasiya özündən 

əvvəl gələn formasiyanın yerini tuta bilməz. 

İnqilab - mövcud quruluşun əsaslannı sarsıdan, sosial-siyasi 

həyatın  bütün  sahələrinin  və  ya  çox  hissəsinin  kompleksli 

dəyişdirilməsidir.  İnqilab  sıçrayışlı  xarakter  daşıyır  və 

cəmiyyətin  bir  keyfiyyət  vəziyyətindən  başqasına  keçməsidir. 

İnqilabın  sosial,  elmi,  dini,  idarəetmə,  texniki,  siyasi,  iqtisadi, 

mədəni  formaları  var.  Sosial  və  siyasi  inqilablar  sosial-siyasi 

quruluşun dəyişməsinə səbəb olur, başqa formalar isə eyni sosial 

quruluş çərçivəsində də baş verə bilər. 

Hər  bir  inqilab  sıçrayışdır,  lakin  hər  sıçrayış  inqilab  deyil. 

İnqilabi sıçrayış öz kəskinləşməsi ilə sistemin əsas ziddiyyətinə 

toxunur.  İnqilab  yalnız  mütərəqqi  inkişaf  ilə,  ibtidaidən  aliyə 

keçid  ilə  əlaqələndirilir.  Əgər  sıçrayış,  ziddiyyətlərin  həll 

edilməsi,  keçmişin  inkan  geriyə  aparırsa,  əgər  ictimai  sistemi 

yüksək inkişaf səviyyəsindən aşağıya sürükləyirsə, belə sıçrayış 

inqilabi dəyişiklik xüsusiyyətini itirir. 

Bəzi  siyasətçilər  inqilabı  guya  sürətləndirmək  üçün  bəzən 

«tezləşdirilmiş vaxt» mifindən istifadə edirlər. «Böyük sıçra- 

K.MapKC II 3ıırenbC. CoHHHCHHfl, T.I3, 

c.7. 

348 



у  İŞ» 

utopiyası  məhz  belə  yaranmışdır  (Мао  Tszedun:  «On 



il 

gərgin  əmək  -  on  min  il  işıqlı  xoşbəxtlik»;  N.Xruşşov:  «20  ilə 

kommunizm 

qurulacaq»; 

M.Qorbaçovun 

«tezləşdirmə» 

mifologiyası). Tarix göstərir ki, hər bir «böyük sıçrayış» fəlakətlə 

nəticələnir, cəmiyyət geriyə atılır. 

Sankt-Peterburqlu professor C.A.Lantsev yazır: «İnqilab ikili 

xarakter  daşıyır.  Bir  tərəfdən  o  sürətli  və  kompleksli 

modernləşmənin  kifayət  qədər  olmasının  nəticəsidir,  digər 

tərəfdən  isə  -  modemizasiya  prosesinin  özünə  və  onun 

nəticələrinə  qarşı  yönələn  etirazın  təzahürüdür.  İnqilabın  real 

siyasi  nəticələri  onun  başlanğıcda  irəli  sürdüyü  şüara  tamamilə 

zidd  ola  bilər.  Əgər  söhbət  sosial-iqtisadi  modernləşmənin 

vəzifələrindən  gedirsə,  inqilab  hər  hansı  başqa  güclü  ictimai 

sarsıntı  kimi  onların  həyata  keçirilməsini  dayandıra  və  yaxud 

çətinləşdirə bilər. Buna müvafiq olaraq hər bir inqilabı çətin ki, 

ictimai  tərəqqinin  şərtsiz  forması  («lokomativi»)  hesab  etmək 

olar».® 


Sosial  inqilab  ictimai  ziddiyyətləri  həll  edərək  yeni  ictimai 

qüvvələrin hərəkəti üçün geniş imkanlar yaradır, insanların həyat 

tərzini  dəyişərək  onların  yeni  maddi  və  mənəvi  tələbatlarını 

meydana  atır,  sonrakı  ictimai  dəyişikliklər  üçün  perspektivlər 

açır. Bununla yanaşı qeyd etmək lazımdır ki, köhnəni dağıdarkən 

inqilab  çox  vaxt  artıq  formalaşmış  ictimai  strukturun  fəlakətlə 

nəticələnən  parçalanmasına  gətirib  çıxarır,  sosial-siyasi 

ziddiyyətləri  daha  da  kəskinləşdirir,  cəmiyyət  üçün  yeni 

problemlər yaradır. 

İngilis sosioloqu Entoni Giddensin fikrincə inqilab «elə siyasi 

dəyişiklik  prosesidir  ki,  burada  kütləvi  sosial  hərəkatlar  iştirak 

edir;  mövcud  rejimi  müvəffəqiyyətlə  devirmək  və  sonra  yeni 

hökumət  təşkil  etmək  üçün  zorakılıqdan  istifadə  edilir.  İnqilab 

sui-qəsddən  onunla  fərqlənir  ki,  o  kütləvi  xarakter  daşıyır  və 

bütün siyasi sistemdə əhəmiyyətli dəyişikliyə gətirir. Sui-qəsd isə 

idarə sistemində əsaslı dəyişiklik etmədən siyasi lideri dəyişmək 

üçün  hakimiyyətin  silah  gücünə  ələ  keçirilməsidir.  İnqilab 

qiyamdan da fərqlənir, baxmayaraq ki, qiyam da mövcud siyasi 

rejimə meydan oxumaq, təhlükədir, lakin onun 

*

 



* Bax: Журн. «Полис», № 3. 2001, c,96. 

349 


Yüklə 2,86 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   111   112   113   114   115   116   117   118   ...   164




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə