Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- K.MapKC H O.Ənrcjibc. CoHmıcıniH. T.I. c.448. 351
məqsədi daha çox siyasi strukturu transformasiya etmək deyil, liderləri dəyişməkdir».’ Sosial tərəqqinin bir yolu da islahatdır. İslahat (reforma) mövcud ictimai quruluşu təkmilləşdirmək yolunda tədricən baş verən bir sıra ciddi dəyişikliklərə deyilir. İnqilab - kütləvi hərəkat liderləri tərəfindən dövlət hakimiyyətinin zorla ələ alınması və həmin hakimiyyətdən gələcəkdə həyata keçirilməsi planlaşdırılan ciddi sosial-siyasi və iqtisadi islahatların gerçəkləşməsi üçün istifadə üsuludur. Məhz bu cəhət inqilabı adi çevrilişdən fərqləndirir. Çevriliş zamanı da hakimiyyət zorla ələ keçirilir, lakin ondan siyasi strukturu və sosial sistemi dəyişdirmək üçün istifadə edilmir. İnqilab geniş kütlənin köməyi ilə, çevriliş isə azsaylı qruplar tərəfindən həyata keçirilir. XX əsrdə inqilablar sənaye cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrdə deyil, daha çox kənd təsərrüfatının üstün olduğu ölkələrdə baş verdi. Məsələn, Rusiyada (1917), Çində (1949), Şimali Vyetnamda (1954) və b. İnqilab nəzəriyyələri ilə sosial hərəkat nəzəriyyələri haradasa mütləq kəsişirlər. İnqilabi fəallıqdan başqa müasir cəmiyyətlərdə sosial hərəkatların çoxlu başqa formaları da mövcuddur. Onların bəzilərinin uzun tarixi var, başqaları isə yenicə yaranıblar. Bütövlükdə sosial hərəkatlar çox vaxt qarşı durduqları formal bürokratik təşkilatlar kimi
müasir dünyanın əsas əlamətlərindəndir. Sosial hərəkatların əksəriyyəti çoxsaylı olmur, bəzilərində isə minlərlə, hətta milyonlarla adam iştirak edir. Bu hərəkatların bir qismi qanun çərçivəsində baş verir, digərləri isə qeyri- leqal və ya gizli olur. Bəzən sosial hərəkat nəticəsində qanunların hamısı və ya bir hissəsi dəyişdirilir. Məsələn, tətillərin təşkili ilə məşğul olan fəhlə birlikləri o vaxt qanunsuz fəaliyyət göstərirdi və hansı ölkədə fəaliyyət göstərməsindən asılı olaraq onları müxtəlif cəza növləri gözləyirdi. Lakin sonralar əlaqədar qanunlar dəyişdirilir və tətillər istehsalatda baş verən münaqişələrin həll edilməsi üçün məqbul taktika hesab edilir. ƏTHimeHC. Comıo;ıorna. M.. «ƏaıiTOpuajı VPCC». 1999. c.67I.
350 iqtisadi etirazın başqa formaları, məsələn, zavodlarda və yaxud iş yerində oturaq tətillər çox ölkələrdə qanunsuz sayılır. Cəmiyyətin iqtisadi və siyasi böhranını ifadə edən obyektiv şəraitlərin məcmuu hər zaman inqilaba gətirib çıxarmır. İnqilab yalnız 0 zaman baş verir ki, obyektiv şəraitə subyektiv şərait də birləşir. Subyektiv amil mübarizə əzmini, bu mübarizənin məharətlə təşkil edilməsini, onun iştirakçılarının şüurlu- luğu, mübarizənin məqsəd və vəzifələrini başa düşməyi əhatə edir. Əks halda faciəli nəticə labüddür. Sosial inqilabın tələblərinin həyata keçirilməsi işində siyasi inqilabın xüsusi rolu var. Avropanın ictimai fikrində tədqiqatçıların çox hissəsi siyasi inqilabı sosial inqilab ilə eyniləşdirirdilər. K.Marks yazırdı: «Hər bir inqilab köhnə
köhnə hakimiyyəti devirir, elə buna görə də o siyasi xarakter daşıyır».’® İnqilablar özlərinin xarakteri və hərəkətverici qüvvələrinə görə fərqlənirlər. İnqilabın xarakteri onunla müəyyən edilir ki, 0 hansı məqsəd və vəzifəni həyata keçirmək istəyir, hansı münasibətləri ləğv edir və hansıların inkişafı üçün geniş meydan yaradır, orada nə qədər insan kütləsi iştirak edir. Bütün bu amillər inqilabı daha geniş mənada başa düşməyə imkan verir. İnqilab cəmiyyəti bir keyfiyyət vəziyyətindən başqasına aparır. Belə bir inqilaba, məsələn, Avropada cəmiyyətin quldarlıqdan feodalizmə, feodalizmdən kapitalizmə keçməsini aid etmək olar. Sosial-siyasi motivlərin aparıcı rol oynadığı inqilablar - prinsipcə tamamilə yeni tip inqilablar hesab edilir. Bu inqilablar bir sosial-siyasi qüvvələrin başqalarını zorakılıqla aradan götümnək yolu ilə həyata keçirilir. Bu iş adətən əvvəlcədən hazırlanmış nəzəri və praktiki proqrama uyğun olaraq reallaşdırılır. Marksistlərin dediyinə görə sosialist inqilabı kapitalizmdən sosializmə keçmək vəzifəsini həyata keçirirdi. Lakin Rusiyadakı birinci ciddi tarixi təcrübə (1917-ci il Oktyabr inqilabı) müvəffəqiyyət qazana bilmədi.
Marks və Engels barışmaz sinfi mübarizə, proletar inqilabı və proletariat diktaturası vasitəsilə kapitalizmdən sosializmə keçməyin universal üsulunu göstərərkən səhv etmişdilər. Məlumdur ki, tarixi proses başqa yolla getdi. İnqilab elə bir ölkədə - Rusiyada - baş verdi ki, burada kiçik kəndli təsərrüfatı üstünlük təşkil edirdi, kapitalizm orta səviyyədə inkişaf etmişdi, davamlı demokratik ənənələr yox idi, əhalinin böyük əksəriyyəti savadsız idi. Nəticə isə uğursuz oldu. F.Engels ömrünün sonlarında zorakı üsulların bütün hallarda məqbul olması fikrindən imtina etdi. O, ölümündən bir neçə ay əvvəl - 1895-ci ildə - «hər şeyi baş-ayaq qoyan» «ümumdün- ya tarixinin ironiyası» haqqında danışmışdır: «Tarix proletariatın mübarizə aparacağı şəraiti tamamilə dəyişib. 1848-cı ildə tətbiq edilən mübarizə üsulu indi bütün cəhətlərdən köhnəlibdir. .. Biz «inqilabçılar», «devrimçiləo> leqal üsullarla daha çox şeyə nail oluruq, nəinki qeyri-leqal üsullar və yaxud çevriliş vasitəsilə»," yəni zorakı inqilab yolu ilə. Sonralar rus kommunistləri, başda V.Lenin olmaqla F.En- gelsin bu fikrini nəzərə almadılar, inqilabın dinc üsullarla həyata keçirilməsi imkanını rədd etdilər, təkamül yolunu inkar etdilər. İctimai-siyasi quruluşun qəflətən, zorakılıq vasitəsilə dəyişdirilməsini inkar edən, dinc yolla tədrici dəyişikliyi əsas götürən təkamül (evolyusion) inkişaf nəzəriyyəçiləri əvvəllər olduğu kimi indiki zamanda da az deyil. Burada yalnız bir misalla kifayətlənirik. Amerika sosioloqu T.Parsons (1902-1979) özünün işləyib hazırladığı təkamül nəzəriyyəsində sosial təkamülü bioloji təkamülün daha da genişləndirilməsi hesab edirdi. Başqa müəlliflərin sivilizasiya və yaxud ənənəvi dövlət adlandırdıqlan cəmiyyətləri (Qədim Misir, Roma, Çin və s.) Parsons «aralıq cəmiyyətlər» termini ilə ifadə edirdi. Belə cəmiyyətlər yazı və savadın meydana gəlməsi ilə bağlıdır. Din isə daha da mürəkkəbləşir, sistemli teologiyanın inkişafına gətirir; artıq siyasi, iqtisadi və ailə münasibətlərindən tamamilə ayrı çıxış edir. “ K.MapKC M O.ƏHrejibc. C OHHHCHHH
, T.16, c.416.
352 Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|