Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- B, Dünya tarixinin vəhdəti və müxtəlifliyi
Siyasi rəhbərlik başda aristokratiya olmaqla dövlət idarəçiliyi formasında çıxış edir. Bu mərhələdə bir sıra yeni təkamül universallığı yaranır: siyasi legitimliyin xüsusi forması, bürokratik təşkilatlar, pul tədavülü və qanunların xüsusi sistemi onların hər birinin meydana gəlməsi, Parsonsa görə, öz tərkibinə daha çox insan kütləsini cəlb etmək üçün cəmiyyətin gücünü qat-qat artırır. İndustrial cəmiyyət Parsonsun təkamül sxemində ən yüksək mərhələni təşkil edir. Bu cəmiyyət «aralıq cəmiyyətlərə» nisbətən daha çox differensiallaşır. Burada siyasi və iqtisadi sistemlər bir-birindən, həmçinin qanunverici sistemdən və dindən açıq şəkildə ayrılır. Kütləvi demokratiyanın meydana gəlməsi bütün əhalinin siyasi prosesdə iştirak etməsi imkanını yaradır.
«tərəqqi» anlayışı yüksək ictimai inkişafı, cəmiyyətin irəliyə hərəkətini ifadə edir. Bəşəriyyətin yeni, daha yüksək tarixi pilləyə yüksəlməsi yolundakı ardıcıl inkişaf mövcud ictimai- iqtisadi və siyasi quruluşun daha mütərəqqi quruluşa keçməsi vasitəsilə həyata keçirilir. Tarixi tərəqqi pərakəndə, dolaşıq deyil, elə prinsiplə baş verir ki, yeni cəmiyyət bütün fundamental - iqtisadi, sosial, siyasi və mədəni göstəricilərinə görə əvvəlkindən keyfiyyətcə üstün olmalıdır. Beləliklə, cəmiyyətin tərəqqisi bir səviyyədən digərinə keçərkən baş verən mürəkkəbləşmə prosesidir. Mürəkkəb deyəndə cəmiyyətin daha yüksək səviyyəsi, daha yüksək keyfiyyət vəziyyətinə keçid nəzərdə tutulur. Bu proses yalnız sosial-siyasi quruluşun əvəz edilməsini deyil, eyni zamanda bir quruluşun daxilində baş verən
mütərəqqi keyfiyyət dəyişikliklərini də əhatə edir. Sosial tərəqqinin əsas göstəricisi - iqtisadiyyatın yüksək inkişafı, elm və texnikanın yüksək səviyyəsi, əhalinin rifah halının yaxşılaşması ilə yanaşı demokratik dəyərlərin bərqərar 353 olmasıdır. Bütün bunlar cəmiyyətin inkişafını ümumi şəkildə müəyyənləşdirir. Real tarixi proses isə çoxlu ictimai qüvvələr arasında konkret qarşılıqlı təsir şəraitində baş verir. Başqa sözlə, inkişafın müxtəlif mümkün variantları olur. Cəmiyyət qarşısında duran mühüm həyati problemlərin həll olunmasını özünün fəaliyyət proqramı hesab edən sosial-siyasi qüvvələr tarixi tərəqqinin əsas hərəkətverici qüvvəsidir. Bir sıra filosoflar sosial tərəqqini sırf subyektiv, daha çox mənəvi amillərlə izah edirlər. Məsələn, Kanta görə, ağıl tarixi prosesin əsas hərəkətverici qüvvəsidir. Hegelin fikrinə görə tarix gələcək zamanda deyil, indiki zamanda başa çatır. Eqoist, ifrat fərdi niyyətləri insan davranışının əsas hərəkətverici qüvvəsi hesab edən ingilis iqtisadçısı Adam Smit (1723-1790) sübut etməyə çalışırdı ki, insanlar şəxsi mənfəət güdərək ən yaxşı şəkildə ümumi rifahın yaxşılaşmasına kömək edirlər. Bu isə iqtisadi tarazlığa aparan, ədalətli bölgünü və təsərrüfat ahəngdarlığını təmin edən bazar iqtisadiyyatı ideyasının gerçəkləşməsi ilə mümkündür. Bu fikir bütün liberal nəzəriyyəçilər tərəfindən qəbul edildi.
etdiyimiz gələcək heç də həmişə insanlar tərəfindən əvvəlcədən müəyyənləşmir. Tarix mürəkkəb olduğu kimi, insanın idrak prosesi də mürəkkəbdir. Tarixin mənasını aşkarlamaq, üzə çıxarmaq cəmiyyətin yaşadığı dövrün məzmununu təşkil edən qanunauyğunluqları, tendensiyaları, ziddiyyətləri açmaq deməkdir. Bu isə olduqca çətin məsələdir və müxtəlif fikirlərin yaranmasına səbəb olur. İndiki dövrdə bəşəriyyət ümumi həyati problemləri ilə və ümumi tarixi taleyi ilə bir tam şəklində birləşib. Yer kürəsinin bütün xalqları bu və ya digər dərəcədə ümumi tarixi prosesə cəlb ediliblər. Başqa sözlə, dünyada daxilən əlaqədə olan elə bir sistem yaranıbdır ki, orada özünün sosial-iqtisadi, siyasi və mədəni əlamətlərinə görə müxtəlif inkişaf səviyyələrində olan cəmiyyətlər bu və ya digər şəkildə bir birinə qarşılıqlı təsir göstərir.
Bir sıra Qərb alimləri ümumiyyətlə bütöv bəşəriyyət anlayışını qəbul etmir. Məşhur kulturoloq 0,Şpenqler (1880- 1936) «Avropanın qürubu» kitabında təsdiq edirdi ki, bəşəriyyət anlayışı boş şeydir və onu tarixi formaların problemləri dairəsindən çıxarmaq lazımdır. Görkəmli ingilis alimi A.Toynbi də bu ruhda düşünür. Onun izahında Bəşəriyyət yoxdur, bioloji orqanizmlər kimi meydana gələn, təşəkkül tapan, inkişaf edən və məhv olan bəzi müstəqil mədəni-tarixi sistemlər (sivilizasiyalar) var. Bəşəriyyətin vahid tam kimi mövcudluğunu uydurma hesab edən alimlər çoxdur. Yuxarıda deyilənlərə rəğmən göstərmək lazımdır ki, bəşəriyyət real olaraq mövcuddur, onun bütövlüyü diskretliyə (fasi- ləliyə) üstün gəlibdir. Bəşəriyyət tarixi çoxlu xalqların və dövlətlərin, mədəniyyət və sivilizasiyalann tarixidir. Tarix elmi tarixin real müxtəlifliyini təsvir edir. Lakin faktların sadə tarixi təsviri kifayət deyil, əsası əsas olmayandan ayırmaq, ümumiləşdirmək lazımdır. Belə funksiyanı fəlsəfə yerinə yetirə bilər. Dünyanın tamlığı onda deyil ki, onu təşkil edən hissələrin mexaniki olaraq ümumi kütlədə birləşməsi baş verir. Tamlıq deyəndə insanlar, cəmiyyətlər, dövlətlər arasındakı qarşılıqlı asılılığın real olaraq artması nəzərdə tutulur. Fərdlər, qruplar, xalqlar arasında muxtariyyətə meyil hətta müəyyən mənada artır. Lakin bununla yanaşı muxtar (avtonom) şəkildə mövcud olan hissələr getdikcə daha çox bir-birindən asılı olurlar, onların hər biri getdikcə daha artıq dərəcədə başqa hissələrlə qarşılıqlı təsir vəziyyətində olur. Nəzərə almaq lazımdır ki, muxtariyyətə meylin, fərqin artması, əlbəttə, münaqişə təhlükəsi yaradır, çünki hər hansı fərq müvafiq şəraitdə münaqişəyə çevrilə bilər. Münaqişə dünya birliyinin həyatını təhlükə altına alır, lakin bununla yanaşı rəqabətin hansısa formaları və münaqişənin müxtəlif növləri sadəcə olaraq zəruridir. Əsas məsələ budur ki, bu münaqişələrin həll edilməsinin sivil üsulları tapılsın. Ümumdünya tarixinin indiki mərhələsində gərgin şəkildə ictimai həyatın inteqrasiyası prosesi gedir. Hər hansı mədəni. 355 Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|