Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- F,Fukuyama (1952) ölkə və regionların müxtəlif inkişaf səviyyələri haqqında.
- Ф.Фукуяма. Доверие. Социальные добродетели и созидание благосостояния. - Вах: В
- Müasir qlobal vəziyyət. Qlobal problemlarin həll edilməsi
- Yenə orada, s.155. ■* Yenə orada, s.156. 358
siyasi və iqtisadi təcrid-olunma (izolyasionizm) indi avantürist (macəraçı, fırıldaqçı) siyasət hesab edilir. Yeni nəqliyyat, rabitə və informasiya vasitələrinin yaradılması sayəsində bizim planet kiçik, hər tərəfdən müşahidə edilə bilən məkana çevrilib. Müasir dünya böyük bir sistemdir. Buraya iqtisadi, siyasi, beynəlxalq hüquqi, mədəni, elmi-texniki və başqa münasibətlərlə bir-biri ilə əlaqədə olan çoxlu dövlətlər daxildir. Dünya birliyi çərçivəsində BMT, beynəlxalq hökumət və qeyri-hökumət təşkilatları, sosial-siyasi və iqtisadi inkişaf, mədəniyyət, tərksilah və təhlükəsizlik məsələləri ilə məşğul olan çoxlu ixtisaslaşdırılmış təşkilatlar fəaliyyət göstərir. Bu gün, XXI əsrin əvvəllərində insanlar tarixlərində özlərinin ümumdünya talelərini yaşayırlar. Tarix bütün ölkələri və xalqları ümumi iş ilə məşğul olmaq zərurəti qarşısında qoyub: qlobal problemlərin həll edilməsi.
cəmiyyətlərin özünəməxsus təsnifatını verir və əsas kimi həmin cəmiyyətlərdə etibar-inam prinsipinin yayılma dərəcəsini götürür. Sivilizasiyaların «Qərb» və «Asiya» modellərinə bölünməsi əleyhinə ardıcıl olaraq çıxış edən Fukuyama, zahirən olduqca müxtəlif olan ABŞ, Yaponiya və Almaniyanı «etibar- inam olan ölkələr» qrupuna, yenə də bir-birindən fərqlənən Fransa və İtaliya, Meksika və Braziliya, Çin və Tayvan, daha sonra Şərqi Avropa və keçmiş SSRİ-dən aynlan ölkələri «aşağı səviyyəli etibar-inam olan ölkələr» sırasına daxil edir. Birinci qrupa daxil olan ölkələrin iqtisadi nailiyyətləri, onun fikrincə ən azı elə şəraitdə baş verir ki, dövlətin fəaliyyəti etibar-inama əsaslanan cəmiyyətin inkişafını yalnız tamamlayır və əlaqələndirir. Əksinə, aşağı səviyyəli etibar-inam olan ölkələr daxili «desosializasiya» ilə xarakterizə edilir, belə «deso- sializasiya» bəzən ilk baxışda nəzərə çarpmır. Bu ölkələr ailə, qəbilə və ya qruplar şəklində qapalı olduqları üçün onlann stabil və təbii inkişaf qabiliyyəti aşağıdır. 356 F.Fukuyama bir neçə il əvvəl yazmışdı: «XXI əsrin astanasında siyasi və iqtisadi institutlann diqqətəlayiq konvergensiyası (lat. «convergo» - yaxınlaşıram) baş verir. Bütün XX əsr boyu ictimai sistemlər dərin ideoloji fərqlə xarakterizə olunub. Monarxiya, faşizm, liberal demokratiya və kommunizm bir-biri ilə siyasi üstünlük naminə qəddarcasına vuruşmuşlar, bəzi ölkələr isə proteksionizm və yaxud korporativizm ilə ifadə edilən müxtəlif iqtisadi inkişaf yolu seçmiş, azad bazara, bəzən isə mərkəzləşmiş sosialist planlaşdırılmasına üstünlük vermişlər. Lakin bu gün praktiki olaraq bütün inkişaf etmiş ölkələr liberal-demokratik institutları yaratmış və yaxud yaratmağa cəhd göstərirlər, çoxları isə bazar iqtisadiyyatına keçid və kapitalist əmək bölgüsünün qlobal sisteminə keçid istiqamətinə doğru addımlayırlar».*^ Bazar iqtisadiyyatına əsaslanan kapitalist münasibətlərinin inkişaf etmədiyi, sənayeləşmənin yüksək səviyyəsinə çatmayan ölkələrdə sözün əsl mənasında siyasi demokratik rejimin qurulmasını mümkün hesab etməyən F.Fukuyama yazır: «Sağlam kapitalist iqtisadiyyatı stabil liberal demokratiyanı saxlayan olduqca vacib amildir. Əlbəttə, bu avtoritar siyasi rejimdə də ola bilər; məsələn, indiki Çində, əvvəllər isə Almaniya, Yaponiya, Cənubi Koreya, Tayvan və İspaniyada olduğu kimi. Lakin son nəticədə sənayeləşmə prosesinin özü əhalinin daha yüksək təhsil səviyyəsinin və əmək bölgüsünün daha mürəkkəb sisteminin olmasını tələb edir; bu iki hadisənin hər biri, bir qayda olaraq, demokratik siyasi təsisatların inkişafına kömək edir. Nəticədə bu gün praktiki olaraq elə bir zəngin kapitalist ölkəsi yoxdur ki, orada eyni vaxtda stabil liberal demokratiya olmasın. Polşa, Macarıstan, Rusiya, Ukrayna və başqa keçmiş kommunist ölkələrinin əsas problemlərindən biri odur ki, onlar fəaliyyətdə olan kapitalist iqtisadiyyatının üstünlüyünə malik olmadan demokratik siyasi təsisatlar yaratmağa cəhd göstərdilər. Xüsusi sahibkarlığın, bazarın və rəqabətin olma-
ması yalnız yoxsulluğu artırmır, həm də demokratik təsisatla- rın lazımı dərəcədə işləməsi üçün ictimai dayağın olduqca zə- ruri formalannm təşəkkülünə mane O 1 UD >.'^
İqtisadiyyatda və sosial sahədə yalnız dövlətin aparıcı rol oynaması vətəndaşların ümumi rifahım istənilən qədər təmin edə bilməz və yaxud, əksinə «...sosiallaşmanın artması dövlə- tin rolunun ixtisar olunması ilə avtomatik surətdə baş ver- mir»
14 Bir sözlə, dünya yalnız liberal demokratiya zəminində birləşməlidir. C Müasir qlobal vəziyyət. Qlobal problemlarin həll edilməsi zərurəti. «Qlobal» latın sözü olan «qlobus» (Yer kürəsi) sözündən yaranıb. Ümumbəşəri xarakter daşıyan problemlərə qlobal problemlər deyilir. Bu problemlər eyni zamanda bu və ya digər şəkildə hər bir insanın, hər bir sosial qrupun mənafeyinə də toxunur. Onlar indi yaşayan insanların, həm də gələcək nəsillərin taleyinə təsir göstərir və mahiyyətcə gələcəkdə insanların və bütün bəşəriyyətin həm maddi, həm də mənəvi sahəsində hələ mövcud olacaq problemlərdir. Ənənəvi olaraq nüvə fəlakəti təhlükəsi; ölkələrin inkişaf səviyyəsi arasındakı kəskin fərqin aradan qaldırılması, savadsızlığın, aclığın və dilənçiliyin ləğv edilməsi; bəşəriyyətin iqtisadi inkişafını zəruri təbii ehtiyatlar, o cümlədən ərzaq, xammal və enerji qaynaqları ilə təmin edilməsi; ekoloji böhran təhlükəsi: ətraf mühitin çirklənməsi, meşələrin kəskin şəkildə azalması, yox olmağa başlayan bioloji növlər, xlor atomlarının təsiri altında azon qatının tükənməsi təhlükəsi; əhalinin sürətlə artmasının qarşısını almaq; bir sıra dövlətlərdə əhalinin sürətlə artması nəticəsində hər nəfərə düşən gəlirin azalması qlobal problemlər hesab edilir. Alimlərin bəziləri qloballaşma dedikdə beynəlxalq aləmdə baş verən bir sıra mühüm sosial-siyasi və iqtisadi prosesləri nəzərdə tuturlar: iqtisadiyyatın beynəlmiləlləşməsi, dünyada vahid rabitə sisteminin formalaşması, milli dövlətin fiınksi-
Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|