Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ® ferejib. HayKa jıornKH.T.2, M., 1971. c.l39. “Yenə orada. 35
- K.Mapkc H 0.3HrejibC. CoHimeHHa, T.20, c.563. 36
Dialektik materializmə görə əgər gerçəkliyi təşkil edən Əşyalar zəruri olaraq qarşılıqlı əlaqə və qarşılıqlı asılılıq vəziyyə- tindədirlərsə, onda insan şüurunda ətraf mühitin əks olunmasını ifadə edən anlayışlar da qarşılıqlı asılılıq vəziyyətində olurlar, onlar çevik olur, əlverişli şəraitdə bir-birinə və öz əksliklərinə keçirlər. Çünki məhz bu halda kateqoriyalar şeylərin əsl vəziyyətini əks etdirə bilirlər. Bir kateqoriyadan başqasına keçmək bütün bilik sahələrində baş verir. Pozitivist (analitik) filosoflar isə tamamilə başqa mövqedə dururlar. Onlar fəlsəfi kateqoriyalara qarşı çıxaraq onların ümumi xarakterini inkar edirlər. Pozitivistlərin fikrincə kateqoriyaların obyektiv məzmunu yoxdur, kateqoriyaları ifadə edən sözlər heç nəyi göstərmir. Subyektiv təcrübədən kənarda qalan hər şey yalnız eksperimentlə üzə çıxarıla bilmədiyi üçün qeyri- elmidir. Elmi idrak müxtəlif dərəcəli ümumiləşdirməyə əsaslanır. Tətbiqedilmə sahəsi bir qayda olaraq xüsusi elmlər olan kateqoriyalar ilə yanaşı demək olar ki, bütün elmlər və yaxud əksər elmlər tərəfindən istifadə edilən ürhumi elmi kateqoriyalar da var. Lakin bütün xüsusi elmlər fəlsəfi kateqoriyalara - ümumiyyətlə fəlsəfəyə müraciət edirlər. Fəlsəfi kateqoriyalarda varlığın ən ümumi xassəsi və tərəfləri dərk edilsə də, onlar xüsusi elmi kateqoriyalara əsaslanaraq öz məzmununu zənginləşdirir. Xüsusi elmlər də fəlsəfi kateqoriyalara əsaslanaraq nəzəri ümumiləşdirmələr aparır, elmi kəşflərdən nəticə çıxarır, tədqiqatın istiqamətini müəyyənləşdirir. Təfəkkürün kateqorial quruluşu haqqında danışarkən səbəb, nəticə, zərurət, təsadüf, kəmiyyət, keyfiyyət və başqa kateqoriyalar nəzərdə tutulur. Bu kateqoriyalar fəlsəfi olsalar da onlar adi şüurda da fəaliyyət göstərirlər. Fəlsəfə bu kateqoriyaları üzə çıxarır, kəşf edir, insan praktikası ilə qarşılıqlı əlaqəsini tədqiq edir, bir sözlə, onların tam öyrənilməsi ilə məşğul olur. Hegel deyirdi ki, insanlar həyatda kateqoriyalardan istifadə etmir, lakin onlar qeyri-şüuri olaraq tətbiq edilir. Başqa anlayışlar kimi kateqoriyalar da gerçəklikdə mövcud deyillər, daimi formalar kimi ağılda əvvəldən verilmir. Onlar
insan tərəfindən təbiət və cəmiyyət hadisələrinin öyrənilməsi prosesində yaranır və dünyanın dərk edilməsi prosesində aparılan ümumiləşdirmənin nəticəsi kimi təsəvvür edilir. Kateqoriya ilk növbədə qazanılmış bilikdən yeni biliyə keçidi müəyyənləşdirən formadır. Burada onlar ikili rol oynayır. Hər şeydən əvvəl, kateqoriyaların əsasında bir bilikdən başqa biliyin çıxanlmasının məntiqi forması qurulur. Bu onlann analitik funksiyasıdır. Bununla yanaşı birlikdə (sintezdə) yeni biliyə gətirən yeni
anlayış və
prinsiplərin yaranmasında kateqoriyaların böyük rolu var. Kateqoriyalann əsasında yeni elmi anlayışlar yaranır, təcrübənin məlumatları öyrənilir, idrakın müxtəlif vaxtlarda, müxtəlif vasitələrlə əldə etdiyi nəticələr birləşdirilir. 4.2. Qanun anlayışı İdrakın inkişafı qanun şəklində idarə edilən hadisələr arasındakı zəruri əlaqələrin üzə çıxanimasma doğru gedir. Bu zəruri əlaqələr sabit, təkrar olunan xarakter daşıyır və geniş sahəni əhatə edir. «Qanun» anlayışı «qanunauyğun» anlayışma çox yaxındır. Qanunauyğunluq öz məzmununa görə bir-biri ilə əlaqədə olan qanunlann cəmidir. K.Marks qanunu hadisələr arasındakı daxili və zəruri əlaqə kimi xarakterizə edir. Hegel isə qanuna vacib münasibət, əlaqə kimi tərif verir, onun ümumiliyini, saxlanılan sabitliyini göstərir və eyni zamanda deyir: «Qanunların hökmranlığı mövcud olan və təzahür edən dünyanın sakit əks olunmasıdiD>.^® O, deyirdi ki, qanun «təzahürün o tərəfində deyil, bilavasitə onun özündə mövcudduD>.^‘ Belə ki, təzahür qanundan zəngindir, lakin qanun təzahürdən dərindir, təzahürdə olan ən mühüm cəhətdir. Qanun çox mürəkkəb kateqoriyadır. Qanun haqqında danışarkən empirik və nəzəri qanunlar arasındakı fərqi göstərmək lazımdır. Əgər empirik qanunlar idrakın hissi-empirik (təcrübi) səviyyəsində formalaşır və hadisələri (təzahürləri) təmsil edirsə, nəzəri qanunlar obyektin mahiyyətinə nüfuz edən nəzəri
səviyyədə fəaliyyət göstərirlər. Nəzəri qanunlar heç vaxt tək- tək faktların ümumiləşdirilməsi, hətta mövcud empirik qanunların köməkliyi ilə açıla bilməz, çünki onlar əşya və təzahürlərin hiss üzvləri vasitəsilə qavranılan xassələri ilə deyil, proseslərin dərin daxili mexanizmi ilə əlaqədardırlar. Nəzəri və empirik qanunlar arasındakı nisbətə mahiyyət və təzahür arasındakı nisbətin ifadəsi kimi baxmaq olar. Fəlsəfə tərəfindən öyrənilən qanunlar ümumi, nəzəri xarakter daşıyır. Kateqoriyaların köməkliyi ilə qanunların məzmunu ifadə edilir və formalaşdırılır. Ona görə də kateqoriya və qanunlar fəlsəfədə əlaqəli şəkildə öyrənilir. Bu və ya digər qanunu nəzərdən keçirəndə biz eyni zamanda onu ifadə edən kateqoriyaların da
məzmununu öyrənirik. Qanunlar kateqoriyalar arasındakı münasibətləri tənzimləyir. Qeyd etmək lazımdır ki, fəlsəfə tarixində qanunlann mövcudluğunu ümumiyyətlə inkar edən filosoflar da az olmamışdır. Məsələn, Devid Yum hesab edirdi ki, bütün başqa adətlər kimi bizim qanuna inanmaq adətimiz də tez-tez təkrarlamanın məhsuludur, yəni bir qəbildən olan əşyalann başqa qəbildən olan əşyalar ilə birləşməsinin təkrarən müşahidə edilməsinin məhsuludur. Qanun haqqında belə fikir də var ki, «universal (fəlsəfi) qanunlar» əslində heç də universal deyil, hər bir məhdud, dar sahələrə də tətbiq edilə bilər. 4.3. Hərəkətin fəlsəfi anlayışı Hərəkət haqqında təlim fəlsəfə tarixinin bütün mərhələlərində diqqət mərkəzində olmuşdur. Hərəkətin mahiyyəti, onun qaynağı və səbəbi fəlsəfənin və elmin ən çətin məsələlərin- dəndir. Hərəkət dedikdə nəyi başa düşmək lazımdır? F.Engels yazırdı: «Materiyaya tətbiqdə hərəkət ümumiyyətlə dəyişmək deməkdir».^' Böyük fizik A.Eynşteyn deyirdi ki, cismin hərəkəti dedikdə biz onun başqa cisimlərə nisbətən dəyişməsini başa düşürük.
Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|