Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
hətta təbiət aləmi olardı. Çünki bu ideyalar elə məntiqi əsasdır ki, təbiət və insan aləmini, düşünən və düşünməyən varlığı mümkün edir. Deməli, Hegelə görə bu ideyalar nəinki təbiətin, həm də tarixin əsasını təşkil edir. Təbiət və cəmiyyətin qarşılıqlı əlaqəsi artıq bizim planetin miqyası ilə məhdudlaşmır. Bu kosmonavtikanın inkişafı, kosmosun və Yerin tədqiq edilməsi və istifadə olunması üçün qurulan kosmik vasitələrin yaradılması nəticəsində baş veribdir. İndiki zamanda bizim sivilizasiya ilə Kainatda mövcudluğu ehtimal edilən başqa canlılar və sivilizasiyalar arasında əlaqələrin olması ideyası geniş yayılıbdır. Tanınmayan uçan obyektlərə, təbii-kosmik mühitin insan taleyinə təsiri (astrologiya) və yaxud, əksinə, insanın təbii qanunauyğunluqdan asılı olmasına (levitasiya) marağın olması da bu qəbildəndir. Bizim zamanımızda insan ilə təbiətin qarşı-qarşıya durmasının yolverilməzliyi, onlar arasında tam ahəngdarlığın yaranması zərurəti sosial praktikanın ən aktual və birinci növbəli məsələsi kimi dərk edilir. Təbiət ilə müasir elmin kəşf etdiyi eksperimental dialoq passiv müşahidəni deyil, fəal müdaxiləni nəzərdə tutur. Alimlər qarşısında fiziki reallığı idarə etməyi öyrənmək, onun nəzəri təsvirə daha yaxın hərəkət etməsinə nail olmaq vəzifəsi qoyulur. Göstərmək lazımdır ki. Yerin təbiətinə ziyan vurmadan insanın daim artan tələbatını ödəmək hələlik mümkün olmur. A.Eynşteyn deyirdi ki, təbiət ona verilən sualların çoxuna «yox» cavabı verir və çox nadir hallarda ondan ümidverici «ola bilər» ifadəsini eşitmək olur. Alim ağlına nə gəlirsə elə də hərəkət edə bilməz və təbiəti məcbur edə bilməz ki, onun istədiyini desin. Bu yolverilməzdir. Kant bu məsələdə daha qətiyyətli idi: elm təbiət ilə dialoqa girmir, öz dilini təbiətə zorla qəbul etdirir. Biz insanlar suallarımızı hazırlayıb təbiətə veririk və bu suallan həmişə elə qoyuruq ki, aydın olaraq «hə» və ya «yox» cavabını ala bilək (çünki təbiət, onu məcbur etməsən cavab vermir). Son nəticədə cavabı biz özümüz veririk.
M.Haydegger elmi tədqiqata qarşı kəskin tənqidi mövqedən çıxış edirdi. Çünki, onun fikrincə elmin əsas məqsədi təbiəti zorla tabe etməkdir. Bizim elmi nəzəriyyə adlandırdığımız şey, Haydeggerə görə şeyləri özümüzə tabe etmək üçün onları sorğu-suala tutmaqdır. Alim də texnoloq kimi biliyə can atmaq pərdəsi altında hakimiyyətə gəlmək istəyən iradənin (volya- nın) əlində bir oyuncaqdır. Alimin tədqiqat obyektinə ilk yaxınlaşması göstərir ki, həmin obyekt sistematik olaraq zorakılığa məruz qalır. Məsələn, Reyn çayı insanlara qulluq etməyə məcbur edilir, hərçənd sənaye tullantıları ilə çirklənən bu çayda bütün canlılar məhv edilə bilər. M.Haydeggerin müasiri K.Yaspers təbiət və cəmiyyətin (tarixin) qarşılıqlı əlaqəsi haqqında yazmışdır: «Təbiətdə canlı nəsillərin əvəz olunması prosesində baş verən əllə tutulmayan, hiss edilməyən dəyişiklikdir, mutasiyalarda həyata keçirilən sıçrayışların ardıcıllığıdır. Tarix isə mənəvi böhranları aradan qaldırmaqdır və insanın ictimai vəziyyətinin yeni şəkilə salınmasında həyata keçirilir. Tarix sonda həmişə hansısa insan qərannin nəticəsidir, canlı təbiətdə gərginlik formalann fasiləsiz olaraq qayıtmasında, bütün baş verənlərin tabe olduğu qanunlarda olmasıdır. Tarixdə isə biz məqsədi sağ qalma, artma olan birdəfəlik daxili gərginlik, bununla da yaradıcılıq, qurma imkanı haqqında danışırıq».^*^ Təbiətlə qarşılıqlı münasibətdə insan hansı mövqedən çıxış etməlidir? Hər şeydən əvvəl Yer üzərindəki bütün canlılar kimi insan da biosferadan ayrılmazdır. Biosfera şəraiti insanın yaşaması üçün zəruri təbii amildir. Yalnız cəmiyyət təbiətdən deyil, həm də təbiət (o cümlədən insan ayağı dəyməyən təbiət) cəmiyyətdən asılıdır. İstifadə edilən təbiət (meşə, torpaq və s.) bərpa edilməyə möhtacdır. Təbiət nisbətən ləng dəyişir və onun cəmiyyətin inkişafına təsiri az və ya çox sabitdir. Cəmiyyət isə təbiətə nisbətən daha tez dəyişir. İnsanın, təsərrüfat məqsədilə bizim planetimiz Yerdən daha çox istifadə etməsi ilə əlaqədar təbiət və cəmiyyətin qarşılıqlı şərtlənmələri daha da güclənir. İctimai tərəqqi zəruri olaraq К.Яспсрс. Всемирипя история философии. СПб. «Наука». 2(КЮ. с.61. 375 Yer üzərində həyatın tərəqqisini tələb edir. Bu həqiqət indiki dövrdə xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. 3.4. Ekologiya: sosial-fəlsəfi problemlər Ekologiya (yun. «oikos» - məskən, yer) təbiət ilə cəmiyyət arasında dinamik tarazlığı saxlamaq məqsədilə canlılar ilə onların məskunlaşdığı xarici şərait arasındakı qarşılıqlı təsirin qanunauyğunluqlarını öyrənən elmdir. «Ekologiya» termini elmə 1866-cı ildə alman darvinist bioloqu E.Hekkel (1834-1919) tərəfindən gətirilib. O, ekologiyaya orqanizmin xarici aləm ilə olan bütün əlaqələrini öyrənən elm kimi tərif vermişdir. Xarici aləm deyəndə o, sözün geniş mənasında mövcud olmağın bütün şəraitini, həm üzvi, həm də qeyri-üzvi aləmi buraya aid edirdi. Elm kimi ekologiyanın vəzifəsi yalnız fəlakətli nəticələri aradan qaldırmaq deyil, həm də Yer üzərindəki bütün insanların və canlı varlığın bioloji və sosial inkişaf şəraitini əhəmiyyətli dərəcədə yaxşılaşdırmaq məqsədilə ətraf mühitə təsir vasitələrini axtarmaq və təklif etməkdir. Ekoloji fəaliyyət elə prosesdir ki, cəmiyyət və təbiət arasındakı müvazinəti saxlamağa, əgər bu müvazinət pozulubsa onu bərpa etməyə yönəldilir. Ekoloji fəaliyyətin nəticələri heç də həmişə qoyulan məqsədə uyğun gəlmir. Əgər bu və ya digər səbəbə görə məqsədə nail olunmasa, onda müsbət nəticə əvəzinə təbii mühiti poza bilən nəticə alınması realdır. Bu işdə həddən artıq diqqətli olmaq lazımdır. Hava, su və torpağın çirklənməsi iqlim, bioloji növlər, bərpa olunan və olunmayan təbii ehtiyatlar üçün təhlükə yaradan qlobal dəyişikliklər - iri tankerlərin qəzaya uğraması nəticəsində neftin dənizə axması, atom elektrik stansiyalarında baş verən qəza və yaxud kimya zavodlarındakı fəlakət kimi hadisələr ilə şərtlənmir. Bu əsasən bizim texnologiyanın normal fəaliyyətindən istifadə etməyimizin, sənaye və kənd təsərrüfatının gündəlik praktikasının, həmçinin bizim adi istehlak vərdişlərimizin nəticəsidir.
Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|