Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 5*2. İctimai-kütləvi və fərdi şüur anlayışları
- 5 P.ApoH. Избранное; Введение в философию истории, с.459. 5- К.Маркс и Ф.Энгельс. Сочинения, Т.13, с.7, 396
- İctimai rəy
- Sosial psixologiya
mənəvi həyatının xüsusi səviyyəsindən gedir. Mənəvi sfera dövlət və ictimai-siyasi təşkilatlar tərəfindən məqsədyönlü şəkildə təşkil edilən mənəvi həyatdır ki, onun sahələri və ya- rımsistemləri kimi ideoloji, elmi, bədii-estetik sahə, həmçinin şəxsiyyətin formalaşması və inkişafını, mənəvi dəyərlərin saxlanmasını və ötürülməsini təmin edən tərbiyə və təhsil sistemi çıxış edir. Mənəvi həyatın formalaşmasında dinin rolu əvəzsizdir. Cəmiyyətin mənəvi həyatı ayn-ayrı fərdlərin mənəvi dünyasının mexaniki cəmi deyil. Hər bir düşünən, normal təfəkkürə malik insanın mənəviyyatı özünəməxsus xüsusiyyətləri ilə seçilir. Mənəvi sferada insanı başqa canlılardan fərqləndirən cəhət meydana gəlir və həyata keçirilir - ruh, mənəviyyat. Burada ən sadə mənəvi əməliyyatdan tutmuş ən incə mənəvi tələbatlar yaranır, insan ruhunun ən unikal məhsulu olan ideya meydana gəlir. Deməli, ruh insanın mənəvi həyatının nüvəsidir. Fransız filosofu Reymon Aron yazırdı: «Mənəvi dəyərlər özlüyündə öz mənşəyinə və hər bir reallığa transsendent münasibətdədir. Ruh sadəcə olaraq irrasional qüvvələrin əks olunması və yaxud ifadəsi deyil, yaradan qüvvədir».^* Doğrudan da ruh və onun yaratdığı ideya cəmiyyətin mənəvi həyatının əsasında dayanır.
İctimai varlıq və ictimai şüur dialektik materializmin fundamental kateqoriyalarıdır. K.Marks yazmışdı; «İnsanlann şüuru onların varlığını deyil, əksinə, onların ictimai varlığı onların şüurunu müəyyən edir».*^ İctimai şüur insanların ictimai varlığını, onlann maddi həyat şəraitini əks etdirən və cəmiyyətdə mövcud olan ideyaların, nəzəriyyələrin, görüşlərin, hisslərin, əhvali-ruhiyyənin, adət-ənənələrin məcmusu
deməkdir. Ümumiyyətlə, şüur ondan kənarda və asılı olmayaraq mövcud olan gerçəkliyin əksi olduğu kimi, ictimai şüur da ictimai varlığın əks olunmasıdır. Marksist fəlsəfəyə görə ictimai şüurun icti- 5' P.ApoH. Избранное; Введение в философию истории, с.459. 5- К.Маркс и Ф.Энгельс. Сочинения, Т.13, с.7, 396 mai varlıqdan asılılığı o demək deyil ki, ictimai şüur varlığı passiv əks etdirir və heç bir müstəqilliyi yoxdur. İctimai şüur böyük müstəqilliyə malikdir. Əks halda mənəvi həyatın mürəkkəb inkişafını izah etmək olmazdı. İctimai şüurun müstəqilliyi hər şeydən əvvəl onun ictimai varlığa əks təsirində özünü göstərir. Bu təsir cəmiyyətin inkişafı ilə əlaqədar daha da artır. İctimai-kütləvi şüurun ictimai varlığa bilavasitə təsir etməsinin mümkünlüyü yalnız şüurun varlığı düzgün əks etdirilməsində deyil, həm də şüurun özünün fərdi xüsusiyyətində özünü göstərir. İctimai-kütləvi şüurda hər şey insanın özü tərəfindən yaradılır. Bununla yanaşı ictimai-kütləvi şüur fərdi şüurlann mexaniki cəmi deyil, xüsusi təşkil olunmuş elə ideal gerçəklikdir ki, fərd onun tələbləri və iradəsi ilə hesablaşmalı olur. İctimai şüur fərd üçün hər hansı xarici mexaniki qüvvə kimi mövcud olmur. Bizim hər birimiz özümüzün şəxsi, fərdi xüsusiyyətlərimizə, fitri əqli qabiliyyətimizə uyğun olaraq müxtəlif şəkildə bu qüvvəni qəbul edirik, ona müxtəlif cür reaksiya veririk və hər birimiz ictimai şüura müxtəlif formada təsir edə bilirik. Hər bir fərdi şüur eyni zamanda öz inkişafının xüsusi qaynaqlarına malikdir, odur ki, hər bir şəxs, ümumi insan mədəniyyətinin olmasına baxmayaraq təkdir. Deməli, şüur özünün mövcudluğunun yalnız fərdi formasına müncər edilə bilməz. İctimai şüurun daşıyıcısı yalnız fərd deyil, həm də sosial qruplar, bütövlükdə cəmiyyətdir. İctimai rəy müxtəlif insan qruplarının açıq və yaxud gizli şəkildə sosial gerçəkliyin hadisə və faktlarına münasibətini özündə birləşdirən kütləvi şüurun həmin vaxtdakı vəziyyətinə deyilir. İctimai rəy fərdi rəylərdən ayrı mövcud ola bilməz. Lakin fərdi rəylərin ictimai rəydəki ifadəsi heç də birbaşa, bilavasitə olmur. Nəzərə almaq lazımdır ki, ayrı-ayrı adamlar, məsələn, siyasi xadimlər, deputatlar, ictimai təşkilatlar və partiyaların rəhbərləri, tez-tez, bəzi hallarda müvəffəqiyyətlə, özlərinin şəxsi fikirlərini ictimai fikir kimi göstərirlər. Çünki ictimai rəyin təsiri olduqca güclü olur. 397 5.3. İctimai-kütləvi şüurun strukturu: adi və nəzəri şüur. Sosial psixologiya. İdeologiya Adi şüur gerçəklik ilə bilavasitə təmas nəticəsində yaranır; onu fərdi şüur ilə eyniləşdirmək olmaz, çünki onun başlanğıc nöqtəsi yalnız şəxs, fərd deyil, həm də sosial qrup ola bilər. Adi şüur bilavasitə həyatda, əmək prosesində əldə edilən empirik təcrübə və biliyi, əxlaqi normalan, təbiət və özünün sosial vəziyyəti haqqında kor-təbii təsəvvürləri əks etdirir. Adi şüur - görüş və rəylərin nizamsız yığımıdır; burada gerçəkliyin xarici, empirik məlumatlan, əlaqə və münasibətləri öz əksini tapır. Adi şüur şüurun nəzəri formalanna xas olmayan həyatı tam və bütövlükdə duymaq keyfiyyətinə malikdir. Bu şüur nəzəri şüura nisbətən gerçəkliyə bilavasitə yaxındır. Adi şüurun istiqamətləndirmə vasitəsi kimi imkanlan çox məhduddur. Bu məhdudluq nəzəri şüur səviyyəsində aradan götürülür. Nəzəri şüur reallığın əsas əlaqə və münasibətlərini ifadə etmək iddiasındadır. Nəzəri şüur - sistemliyi, rasional- lığı, anlaşıqlığı ilə seçilir. Bu şüur - fəal fikri proses ilə qınl- maz surətdə bağlıdır. Adi şüur ilə nəzəri şüuru mütləq olaraq bir-birinə qarşı qoymaq olmaz. Hər şeydən əvvəl ona görə ki, nəzəri təsəvvürlərin formaları genetik olaraq adi şüurdan başlayır. Sosial psixologiya adi şüur səviyyəsinin xüsusi analoqudur (oxşarıdır). Bu - sosial qruplar, siniflər, millətlər, xalqların həyat şəraitlərinin ümumiliyi sayəsində onların psixologiyasında təzahür edən hisslər, iradələr, adətlər, davranışlar, ənənələrin məcmusudur. Sosial psixologiya sinkretikdir, yəni burada müxtəlif zidd görüşlər, təsəvvürlər, sosial meyllər birləşə bilir. Bu psixologiya başlıca olaraq emosiya və iradə sahəsini əhatə edir (lakin tək onlara müncər edilmir), sosial qrupların bilavasitə maraqlarını ifadə edir. Sosial psixologiya kifayət qədər sabit hadisədir və ona görə də ictimai varlıq dəyişərkən o tezliklə dəyişmir. Məsələn, həyat şəraitinin dəyişməsinin zəruriliyini insanlara başa salmaq üçün çox iş görmək tələb olunur.
Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|