Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- K.MapKC H (P.ƏHrejibc.
idealı kimi məsələlər tədqiq edilir. Belə ki, fəlsəfi kateqoriya kimi məhz «insan» çıxış edir. Bu elə anlayışdır ki, ağıllı varlığı başqa təbii hadisələrdən fərqləndirir. Lakin insan həm də onu şəxsiyyət kimi müəyyənləşdirən keyfiyyət və xassələrin daşıyıcısıdır. İnsan haqqında müxtəlif konsepsiyalar olubdur. Antik fəlsəfi fikirdə insana əsasən Kosmosun bir hissəsi kimi baxılırdı, özünün insani təzahürlərində ali başlanğıc olan taleyə tabe edilirdi. Sokratın fikrincə fəlsəfənin başlıca məqsədi insanın mahiyyətini dərk etməkdir, nə qədər ki, insan öz mahiyyətini dərk etməyib, o yerdə qalan dünyanı da dərk edə bilməz. Dini dünyagörüşü sistemində insan əzəli olaraq özünün iki tərəfinin - ruh və bədənin birliyindən ibarətdir, Allah tərəfindən yaradılıb və idarə edilir. İnsanın yaşadığı bu dünya fani, keçicidir. Əbədi həyat bədənin cismani ölümündən sonra başlayır. Bədən maddi olduğu üçün fani, ruh əbədidir. Xristianlıq təliminə görə Allah insanı özünə oxşar və uyğun şəkildə yaradıbdır. Lakin ilk insan - Adəm cənnətdə elə günah işlətdi ki, oradan qovuldu. Lakin Allah ona və bütün insanlara günahını yumaq üçün şərait yaratdı. İslamın insan haqqında görüşləri başqadır. Allah insanı özünə oxşar yaratmayıb və insan Adəmin ilk günahına görə məsuliyyət daşımır. Əlbəttə, insan Qurana görə bütün yaradılanlardan yüksək olsa da, təbiətən zəifdir, lakin əzəli şikəst deyil. Ona görə də insan öz həyatında günah iş görməmək üçün Allahın köməyinə möhtacdır. Düzgün yolu Allah peyğəmbər və müqəddəs kitab - Quran vasitəsilə göstərir. Quranda insan haqqında deyilir: «Yaradılanlarımızın çoxundan üstün tutmuşuq onları» (17:70); «Çox gözəl görkəmdə yaratdıq biz insanı» (95:4) və s. Əsasən idealist mövqedə duran yeni dövr Avropa fəlsəfəsi insanda ilk növbədə mənəvi mahiyyət görürdü. Əgər antik Avropada insan obrazı kosmosentrik idisə, orta əsr insan obrazı teosentrik. Yeni dövr insan obrazı antroposentrik idi. J.P.Sartr yazırdı ki, insanın özü öz varlığını yaradır, ona görə də öz həyatı üçün özü cavabdehdir; o nəyi seçməyinə görə
özü cavab verməlidir; lakin özünü seçməklə insan başqalannı da seçir.
XIX əsr - XX əsrin əvvəllərindəki idealist fəlsəfə insanda yalnız mənəvi başlanğıcı həlledici hesab edirdi, bəzi hallarda onun mahiyyətini rasional başlanğıca, başqa hallarda, əksinə, irrasional başlanğıca müncər edirdi. F.Dostoyevski təsdiq edirdi ki, insan sirli varlıqdır, onu açmaq lazımdır. Marksizmdən başlayaraq insan haqqında dialektik materializm konsepsiyasının əsas prinsipləri yaranır. Bu konsepsiyaya görə insanın təşəkkül tapmasında müəyyənedici şərt - əməkdir. Əmək fəallığının inkişafı insanın əcdadının təbii mahiyyətini qlobal olaraq dəyişdirdi. İnsanın mahiyyəti mücərrəd (ab- strakt) deyil, konkretdir və tarixidir, yəni onun məzmunu prinsip etibari ilə sosial olaraq qalır, bu və ya digər tarixi dövrün konkret məzmunundan asılı olaraq dəyişir. K.Marks yazmışdı: «...İnsanın mahiyyəti ayrı fərdə xas olan mücərrədlik deyil. Öz gerçəkliyində o bütün ictimai münasibətlərin məcmusuduD>.^^ İnsan Kainatın nadir məxluqudur, o axıra qədər izah olunmazdır, anlaşılmazdır, sirlidir. İnsan haqqında hər cəhətdən yetkin, bütöv fəlsəfi təlim yaratmaq prinsip etibarilə insanın özünü dərk etməsi yolunda bitməmiş prosesdir, çünki insan mahiyyətinin təzahürü hədsiz dərəcədə müxtəlifdir. Nə müasir elm, nə fəlsəfə insan varlığının sirrini axıra qədər aça bilməz. İnsan bioloji və sosial tərəflərin birliyindən ibarətdir, o təbiətin bütün qüvvələrinin qarşılıqlı təsir sistemində mövcuddur, əməyin, ictimai münasibətlərin və ünsiyyətin subyektidir. Fəlsəfə ədəbiyyatında bunun əksinə olan fikir də mövcuddur. Müasir sosiobioloqlar, məsələn, M.Ryuz, M.Midqli, E.Uil- son göstərirlər ki, insan ilə vəhşi heyvan arasında heç bir sədd yoxdur. İnsan bioloji cəhətdən tükənməkdə olan məxluqdur. İnsan öz təkamülündə üç mərhələdən keçib: Homo epektus (düz yeriyən), Homo habilis (iş bacaran), Homo sapiens (ağıllı). Yer üzündə yaşayan bütün insanlar ən azı 50 min ilə qədər- dir ki, eyni bioloji növə aiddir - Homo sapiens. Lakin insanların davranışları arasında dərin fərqlər var.
C OMHHCHMH ,
C .265.
403 insan nəslinin sonsuz müxtəlifliyini, beləliklə də insanlann malik olduqları qabiliyyət və istedadın da sonsuz müxtəlifliyini etiraf etmək humanizmin əsas prinsiplərindən biridir. İnsanı bütün bioloji növlərdən ayıran materialist fikrə görə Homo sapiens təbiət ilə qarşılıqlı təsir prosesindəki əmək fəaliyyəti nəticəsində meydana gələn, işləyən və inkişaf edən ağıllı varlıqların sosial birliyidir. İnsanın təkamülü ümumiyyətlə həyatın inkişafında ən ali və ən mürəkkəb bir mərhələdir və həyatın bütün əvvəlki təkamülünü özündə ehtiva edir. İnsan bioloji növdür, o biosfera sistemində fəaliyyət göstərir və inkişaf edir. Bütün Yer kürəsi onun ekoloji mühiti, evi olub. İnsanın fəaliyyəti biosfera ilə əhatə olunub və onun təsiri altında dəyişir. Bir sözlə, insan və bəşəriyyət biosfera hadisələridir. Öz inkişafının müəyyən mərhələsin^ə-bİQ^era, məlumdur ki, yeni vəziyyətə - noosferaya keçirrlHQOsfer^üçün ağılın olması xarakterikdir, o biosferadan ayrılmazdır və onun inkişafının davamıdır. Tarix heç vaxt təkrar olunmayıb, fəqət insan təbiəti fransız maarifçilərinin fikrincə daim dəyişməz olaraq qalıb. Bu fikrin tərəfdarlan insan təbiətinin tarixi konsepsiyasını yaratmaq imkanını özləri üçün bağlayırlar. Həqiqət ondan ibarətdir ki, insan ruhu özünü daha yaxşı dərk etməyə nail olursa, bu hal onun qarşısında sonrakı fəaliyyət üçün yeni və müxtəlif yollar açır. J.J.Russonun fikrincə iki ftındamental keyfiyyət insanı heyvandan fərqləndirir. Birincisi, insanın hətta özünün ziyanına və başqalarının yamanlığına imkan yaradan azadlığı; ikincisi, heyvanlarda özünü təkmilləşdirmə qabiliyyətinin olmaması. Bu keyfiyyət insanı təbii vəziyyətdən çıxarır, onun bütün çatışmazlıqlarının və xeyirxahlıqlarının əsası olur. Sonradan insanda baş verən bütün hadisələri - istər yaxşı, istərsə pis olsun - onun özü yaradır. Göründüyü kimi Russo, insanın mahiyyətini əsasən təbii amillər və ağıl sayəsində özünü mənəvi cəhətdən təkmilləşdirmə qabiliyyəti ilə izah etməyə çalışırdı. XX əsrin ortalarında isə Yaspers hesab edirdi ki, təkamül qanununa tabe olan təbiətin tarixi yoxdur; insan da təbii varlıq kimi deyil, mənəvi varlıq kimi tarixə malikdir.
Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|