Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Х.Ортсга-и-Гассет. Что такое философия M., «Наука», 1991, с. 162. 409
- К.Ясперс. Смысл и назначение истории. М.. 1991. с.73. 5’ С.Э.Крапивеиский. Социальная философия. М.. «Владос», 1998, с.282. 410
ki, yalnız ağılın tələbinə tabe olmayan «heyvani şəxs» ümumi rifah haqqında fikirləşmir. Ölümsüzlüyün bir neçə növünü göstərirlər. Ölümsüzlüyün
genləridir. İnsanlann mütləq əksəriyyəti öz sayını artırmağa çalışır. Ölümsüzlüyün ikinci növü öləndən sonra əbədi saxlamaq məqsədilə bədənin mumiyalaşdırılmasıdır. Hələ Misir faraonlarmın təcrübəsi, müasir balzamlaşdırma (V.İ.Lenin, Мао Tszedun) göstərir ki, bir çox sivilizasiyalarda bu hal qəbul olunub. Ölümsüzlüyün üçüncü növü ölənin bədən və ruhunun Kainatda «əriməsinə», kosmik cismə qədər yüksəlməsinə, materiyanın əbədi hərəkətinə qovuşmasına inanmaqdır. Ölüm- süzlÜ
5nin dördüncü yolu insanın həyati yaradıcılığı ilə əlaqədardır. Elmi kəşf, bö}äik ədəbiyyat əsərlərinin yaradılması, fəlsəfi əsərlər, böyük hərbi qələbələr və dövlət müdrikliyini nümayiş etdirmək - bütün bunlar qədirbilən insanlann yaddaşında yaşayır. Peyğəmbərlərin, qəhrəmanlann, müqəddəslərin, memarların, ixtiraçılann xatirəsi əbədiləşdirilir. Bir çox mütəfəkkirlər (Sokrat, L.N.Tolstoy və b.) insanın bioloji
ölümünün labüdlüyünü onun mənəvi, əxlaqi ölümsüzlüyü fikri ilə əlaqələndirirdilər. İnsan zəkasının və humanistliyi- nin ölümsüzlüyü bəşəriyyətin ölümsüzlüyünü təmin edir. İnsanın və bəşəriyyətin irəlicədən müəyyən edilmiş qlobal vəzifəsi məhz bizim planetdə həyatı və zəkanı qoruyub saxlamağa cavabdeh olmasıdır; əks halda, ağılsızlıqdan və insansevməz- likdən (antihumanizmdən) gələn təhlükəni aradan qaldırmaq mümkün olmaz. İnsan özünü şəxsiyyət kimi başa düşməsə öz həyatının mənasını da anlaya bilməz. Öz şəxsiyyətini müəyyənləşdirmək isə özünü başqaları ilə müqayisə etmədən mümkün deyil. Həyatın mənası haqqında məsələnin insan tərəfindən qoyulması yalnız o zaman mümkün olur ki, insanda mənlik şüuru baş qaldırır, ləyaqət hissi qüvvətlənir, öz həyatının əhəmiyyəti problemi üzərində düşünməyə başlayır. Xose Orteqa-i-Qasset demişdir: «...Yaşamaq o deməkdir ki, onu mənim əvəzimə heç kim edə bilməz, həyat onu ötürmək
hüququ olmadan mövcuddur; bu mücərrəd anlayış deyil, mənim həddən artıq fərdi varlığımdm>.*® Beləliklə, həyatın mənasının düzgün başa düşülməsi mənlik şüurunun yüksək inkişafı və yetkinliyi nəticəsində mümkün olur. Bu da şəxsiyyətin həqiqi azadlıq qazanmasının göstəricisidir. Burada idrakı (azadlığı) praktiki fəaliyyət ilə birləşdirməyi bacaran bütöv şəxsiyyətin inkişaf səviyyəsi nəzərdə tutulur. Həyatın mənasını düzgün başa düşmək, irəlini görmək - hadisələrin sonrakı cərəyanını əvvəldən duymaq qabiliyyətinin olmasını tələb edir və həyatın bütün sonrakı gedişinə bilavasitə təsir göstərir. İnsan öz qarşısına hansı məqsədi qoyur? Necə və hansı şəkildə 0, buna nail olur? Bu suallara cavab insanın əxlaqi şüurunu və onun mənəvi simasını xarakterizə edir. 6.3. Şəxsiyyət və cəmiyyət. İnsan və bəşəriyyət Dünyanın fəlsəfi mənzərəsi çox rəngarəngdir, fəqət bütün bunlar dünya-insan münasibətləri ətrafında qurulur. Bu əsasda fəlsəfi bilikdə şərti olaraq obyektivist və subyektivist adlandırılan iki aparıcı xətt yaranmışdır. Obyektivist konsepsiyalar materialist və yaxud idealist olmalarından asılı olmayaraq dünyaya üstünlük verir_j:a-h«sab edir ki, o bütün hallarda obyektiv^r, yəni öz mövcudluğunda və keyfiyyətlərində subyektin istəyindən asılı deyil. Həqiqət hamı üçün eynidir. Obyektivist konsepsiyanın ən parlaq misalı Hegelin və Marksın fəlsəfəsidir. Bu təlim insan həyatında idrakın rolunu çox yüksək qiymətləndirir, çünki hesab edir ki, rasional bilik bizi həqiqət ilə bilavasitə birləşdirir və dünyanı necə varsa elə də göstərir. Subyektivizm obyektivizmin əksidir. Bütün yaşayan subyektlər üçün ümumi olan dünya çoxlu xırda «dünyalar» ilə əvəz edilir. Mən özüm üçün Kainatam və hədsiz dərəcədə tənhayam, çünki heç kim həbsxanaya çevrilən fərdi dünyamı mənimlə bölüşdürə bilməz. J.P.Sartrın fəlsəfəsi bu tip subyekti-
vizm üçün parlaq misal ola bilər. O, hesab edirdi ki, öz iradəsindən asılı olmayaraq «varlığa atılmış» insan tamamilə azaddır. Ümumi həqiqət və ümumi qaydalar yoxdur. Hər bir insan özünəməxsus qorxu və risk ilə öz həyatını yaşayır, nə istəyirsə onu da edir və yalnız öz qarşısında cavab verir. Ümumi həqiqətlərə və görüşlərə tabe olmaq özünə xəyanətdir. Yaspers üçün (Toynbinin dediyi kimi) tarix şəxsiyyət yaradıcılığının nəticəsidir, şəxsiyyətdən kənarda heç bir tarix ola bilməz. O, yazırdı: «Tarix ayn-ayn adamların daim və təkidlə irəliyə doğru hərəkətidir. Onlar başqalannı da öz arxalannca getməyə çağırır. Onları eşidənlər və başa düşənlər bu hərəkata qoşulurlar».^® Şəxsiyyət problemini öyrənmək üçün ilk lazım olan «fərd» anlayışıdır. Hərfi olaraq bu söz hər hansı bir bütövün daha bölünməyən hissəciyidir, özünəməxsus «sosial atom»dur. Ayrı bir insan nəinki insan nəslinin tək nümayəndəsidir, həm də hər hansı sosial qrupun üzvüdür. Bu insanın ən sadə və mücərrəd xarakteristikasıdır. «Fərdiyyət» termini isə daha zəngin məzmun kəsb edir, insanın bütün şəxsi keyfiyyət və xassələri ilə birlikdə unikal və təkrarolunmaz varlıq olduğunu ifadə edir. Fərd konkret insandır və anadangəlmə Homo sapiens xüsusiyyətləri ilə yanaşı həm də sırf fərdi keyfiyyətlərə də malikdir. Bu onun həm təbii qabiliyyətinə, həm psixi xassələrinə (yaddaş, təxəy3dil, temperament, xarakter) və təfəkkür qabiliyyətinə (mühakimə, fikir), tələb və ehtiyaclarına aiddir. Bu mənada biz insanın fərdiliyi haqqında danışırıq. «...Fərdiliyə həmin fərdi başqa kütlədən fərqləndirən xassə və qabiliyyətin cəmi kimi tərif vermək olaD>.” • Z.Freyd insan yığını deyəndə bir qrup adamın təşkilatlanmış toplusunu, kütlə deyəndə xüsusi təşkil olunmuş insan toplusunu nəzərdə tuturdu. Burada fərdlər arasında bəzi ümumi cəhətlər yaranır: müəyyən situasiyada ümumi maraq, bir-birinə təsir etmək qabiliyyəti və s. Subyektin fəaliyyət, şüur və idrak daşıyıcısı kimi başa düşülməsi Yeni dövr fəlsəfəsindən başlayır. ^ К.Ясперс. Смысл и назначение истории. М.. 1991. с.73. 5’ С.Э.Крапивеиский. Социальная философия. М.. «Владос», 1998, с.282. 410 Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|